Dictsiunar

ciupilar (cĭu-pi-lárŭ) sm ciupilari (cĭu-pi-lárĭ) – numã datã la ma multi turlii di prici (gushturi) njits (niheamã ma mari di deadzitlu di mãnã a omlui), cu truplu ca un chelindru sh-chealea veardi-psarã-pestrã, cu caplu shi pãntica acupiriti di ploci ca di cornu, cu patru cicioari shcurti sh-cu-unã coadã lungã tsi u-alasã s-cadã cãndu easti acãtsatã di cariva (coadã tsi-lj creashti diznou); ciupular, gushtir, gushtur, gushtiritsã, gushturitsã;
(expr:
1: s-ti mãshcã (s-ti chipurã) ciupilarlu = s-ti lja draclu; s-ti duts la drats; s-ti lja neclu, s-pats nipãtsãtili;
2: avinã ciupilari = dzãtsi mash zboarã, nu fatsi tsiva, cã nu easti salami)
{ro: şopârlă}
{fr: lézard}
{en: lizard}
ex: noi nu him ciupilari s-bãnãm tu chetri, noi vulturi him

§ ciupular (cĭu-pu-lárŭ) sm ciupulari (cĭu-pu-lárĭ) – (unã cu ciupilar)
ex: eu mi fac ciupular veardi (gushtir); ciupularlu triirã; ciupularlji nu mãshcã; ti mãshcã ciupilarlu, ti chipirã ciupularlu
(expr: ti lo draclu)

§ ciupulic (cĭu-pu-lícŭ) sm ciupulits (cĭu-pu-lítsĭ) – unã soi di pulj ghigantu dit pãrmiti (cu trup di ciupilar) tsi s-alipida din tser tra s-arãcheascã njitslji dit sãrmãnitsã; (fig:
1: ciupulic = atsea tsi s-fatsi cãndu cariva easti afãnisit; afãnizmo, halazmo, afãnisiri, cãtãstrãpsiri, prãpãdiri, pustixiri, sutrupsiri, cãipusiri, chirdãciuni, chiriri; expr:
2: va mi mãcã (va mi-adunã, va mi lja) ciupuliclu = va mi furã ciupuliclu (dit pãrmiti); va pat nipãtsãtili; va hibã cavai di mini; va mor, va mi-afãnsescu, va hiu cãtãstrãpsit, etc.)
{ro: pasăre uriaşă din basme care fură copiii}
{fr: oiseau géant des histoires d’enfants}
{en: huge bird fron children’s stories}
ex: ciupulic veardi va ti mãcã
(expr: va pats nipãtsãtili, va mori); ciupulic lai va ti mãcã
(expr: va ti-afãniseshti, va hii cãtãstrãpsit); ciupuliclu (fig: afãnizmolu) va ti mãcã; ciupuliclu vrea n-adunã
(expr: va hibã cavai di noi)

§ ciupãlic (cĭu-pã-lícŭ) sm ciupãlits (cĭu-pã-lítsĭ) – (unã cu ciupulic)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

gushtir

gushtir (gúsh-tirŭ) sm gushtiri (gúsh-tirĭ) – unã soi di prici njicã (ciupilar) veardi tsi s-hrãneashti cu bubulits sh-mushti, cu truplu ca un chelindru, cu caplu shi pãntica acupiriti di ploci ca di cornu, cu patru cicioari shcurti sh-cu-unã coadã lungã tsi u-alasã s-cadã cãndu easti acãtsatã di cariva (coadã tsi-lj creashti diznou); gushtiritsã, gushtur, gushturitsã, ciupilar, ciupular;
(expr:
1: gushtur s-featsi = s-featsi veardi di inati, s-cãrti multu, etc., s-gushturã;
2: gushtir veardi va ti mãcã = va pats nipãtsãtili, va hibã cavai di tini)
{ro: guşter}
{fr: lézard vert}
{en: green lizard}

§ gushtur (gúsh-turŭ) sm gushturi (gúsh-turĭ) – (unã cu gushtir)
ex: acãtsai un gushtur veardi

§ gushtiritsã (gush-ti-rí-tsã) sf gushtiritsã (gush-ti-rí-tsã) – gushtir njic (di boi i ilichii);
(expr:
1: gioni di giuneapini, cãcat di gushtiritsã = zbor tsi s-dzãtsi tr-atsel tsi s-alavdã mash cã easti gioni, cã atumtsea cãndu easti zborlu si sh-aspunã giuneatsa, lj-easti multã fricã;
2: easti gushtiritsã = s-minã agonja sh-lishor, easti sarpit, sertu, yiu;
3: avinã gushtiritsili = easti mash zboarã, dzãtsi sh-nu fatsi tsiva, nu easti salami)
{ro: guşter mic}
{fr: petit lézard}
{en: little green lizard}

§ gushturitsã (gush-tu-rí-tsã) sf gushturitsã (gush-tu-rí-tsã) – (unã cu gushtiritsã)
ex: gushturitsa nu mushcã

§ gushturedz (gush-tu-rédzŭ) (mi) vb I gushturai (gush-tu-ráĭ), gushturam (gush-tu-rámŭ), gushturatã (gush-tu-rá-tã), gushturari/gushturare (gush-tu-rá-ri) – (mi-)acatsã inatea; mi portu arãu cu cariva; cãrtescu, afurnjisescu, asplinsescu, etc.

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

soari/soare

soari/soare (sŭá-ri) sm sori (sórĭ) – lucrul tsi s-aflã n tser deavãr-liga di cari s-anvãrteashti loclu unãoarã pri an (tsi lunjineadzã shi ngãldzashti dzua, dupã tsi da tahina sh-pãnã seara cãndu ascapitã);
(expr:
1: soari cu dintsã = (i) soarili tu-unã dzuã arcuroasã; (ii) avut scljinciu;
2: soarli a mortsãlor = (i) ascãpitata-a soarilui [adutsem aminti cã laolu pistipseashti cã suflitli a mortsãlor s-duc tu loclu iu ascapitã soarili]; (ii) zbor tsi s-dzãtsi cãndu un aush va si s-aspunã cã easti ninga tinir;
3: easti (mushat, albu) ca soari = easti multu mushat, albu, cum nu-ari altu tu lumi;
4: l-mutream ca soari = lu-aveam ca un lucru di cari aveam mari ananghi;
5: l-vidzui soarli cama ninti di tini = shtiu ma multi, cã hiu cama-aush di tini;
6: va mi scoatã dit soari s-mi bagã tu-aumbrã shi dit aumbrã tu soari? = zbor tsi s-dzãtsi cãndu un ari angãtan di cariva, di la cari nu s-ashteaptã s-veadã nitsiunã hãiri;
7: ti-alas tu soari = ti-alas singur, nu va fats prucuchii;
8: ti bag tu soari = ti bag tu loc bun iu va hii hãrios;
9: mi lja (ardi, aricheashti) soarili = nj-s-arushashti (nji s-ardi) chealea cã stau multu la soari;
10: (easti dip) cãtrã soari = easti scãdzut, trã plãndzeari, tu-unã halã greauã;
11: l-teasirã (l-ved, easti) cãtrã soari = muri, lji ncljisi ocljilj [adutsem aminti cã adetea easti, ca s-lu tindã mortul cu caplu cãtrã partea di cãtã iu da soarili];
12: (fug, mi duc) dupã soari = (mi duc) multu diparti, aclo di iu nu s-toarnã vãrnu, iu nu poati s-mi aflã vãr;
13: iu nu intrã soari, intrã yeatru = soarli easti bun trã sãnãtatea-a omlui sh-tr-atsea, tu horli armãneshti, casili auntu anãltsati tu surin, cãtrã soari;
14: easti cu pãntica la soari = easti agiun shi ftoh; easti dispuljat, recicaman, pãrtãlos, poartã mash stranji arupti; etc.)
{ro: soare}
{fr: soleil}
{en: sun}
ex: dauã s-duc shi dauã sta, dauã giudicatã nu-au (angucitoari: soarili sh-luna); suntu doi frats, s-avinã, s-avinã, shi nu pot si s-adunã (angucitoari: soarili sh-luna); va mi scoatã dit ploai, s-mi bagã tu soari?; dupã ploai, shi soari; soarili da sh-nãinti ca s-cãntã cucotlu; trã tuts da soarili unã; soarili trã tuts da; cãt veadi albul soari; nidatã soarili (ninti ca s-da soarili, neapiritã); shi soarli tsi-i soari, nu poati s-li ncãldzascã tuti; soarli-i soari shi nu ncãldzashti tutã lumea; cãt i soarili di mari, nu poati s-li ncãldzascã tuti; nu s-ascundi soarli cu mutafea; ficiuric mushat ca soari
(expr: multu mushat, cum nu-ari altu); treilji ficiori, ca trei sori
(expr: mushats ca sori); ta s-nã fats nauã ficiori, ca lutseafiri shi ca sori

(expr: multu mushats); bravo gionj, mushats ca sori; gionj mushats ca sori lutsits
(expr: mushats ca sori tsi nyilicescu); doi pãrunghi, ca doi sori; scoalã, Nica, scoalã, soare; tu soari mi-alãsarã
(expr: mi-alãsarã tu soari, cu znjii); va ti bagã tu soari
(expr: tu loc bun iu va s-hii hãrios), nu tu chisã; lu-aduchi cã easti dip cãtrã soari
(expr: scãdzut, tu-unã halã greauã); n-aflarã cãtrã soari
(expr: tu-unã halã trã plãndzeari); ti veadi cãtrã soari
(expr: cu fatsa cãtrã soari, mortu); fudzirã nclo, dupã soari
(expr: multu diparti iu nu poati s-lji aflã vãr)

§ surtsel2 (sur-tsélŭ) sm surtselj(?) (sur-tséljĭ) – soari njic (vrut); surãntsel, suric [zbor dzãs a njitslor ca semnu di diznjirdari]
{ro: soare mic}
{fr: petit soleil (chéri)}
{en: little (dear) sun}
ex: soare shi surtseale! (soare shi soare njic!)

§ suric (su-rícŭ) sm surits (su-rítsĭ) – (unã cu surtsel2)

§ surãntsel (su-rãn-tsélŭ) sm surãntselj(?) (su-rãn-tséljĭ) shi sn surãntseali/surãntseali (su-rãn-tseá-li) – (unã cu surtsel2)
ex: sh-dãdea soari shi surãntseali

§ surin (su-rínŭ) sn surinuri (su-rí-nurĭ) – loc iu da (tsi-l veadi) multu chiro soarili; loc cu soari; nsurin, surnel
{ro: loc însorit}
{fr: lieu, endroit ensoleillé}
{en: place exposed to the sun}
ex: tu-a Pindului surin (cu soari); prit surinuri (locuri cu soari); di tu cheari sh-din surin (loc cu soari); casa dit surin (casa tsi-u veadi soarili); shidea tu surin (tu-un loc cu soari) sh-ma lucra

§ surnel (sur-nélŭ) sm pl(?) – (unã cu surin)

§ nsurin1 (nsu-rínú) sn nsurinuri (nsu-rí-nurĭ) – (unã cu surin)
ex: s-teasi nsurin (tu-un loc cu soari); teasi peturli nsurin

§ nsurinedz (nsu-ri-nédzŭ) (mi) vb I nsurinai (nsu-ri-náĭ), nsurinam (nsu-ri-námŭ), nsurinatã (nsu-ri-ná-tã), nsurinari/nsurinare (nsu-ri-ná-ri) – shed (mi ardu, mi ncãldzãscu, mi usuc) la soari; nsurin, nsurnedz;
(expr: mi nsurinedz la fatsã = mi dishcljid la fatsã sh-aspun vreari, harauã, isihii, etc.)
{ro: însori}
{fr: ensoleiller, exposer au soleil}
{en: sun, expose to the sun}
ex: si nsurina (shidea la soari) un om; nã nsurinam (shideam la soari) di dimneatsã; si nsurina (shidea la soari) Tsila tu avlii; shidea di si nsurina; mi nsurinam (shideam la soari) ca un gushtur; nã dzuã di prumuvearã, cum sã nsurina la soari; fatsa tsã si nsurineadzã
(expr: s-dishcljidi la fatsã, s-fatsi nyilicioasã, si nsirineadzã)

§ nsurin2 (nsu-rínú) vb I nsurinai (nsu-ri-náĭ), nsurinam (nsu-ri-námŭ), nsurinatã (nsu-ri-ná-tã), nsurina-ri/nsurinare (nsu-ri-ná-ri) – (unã cu nsurinedz)
ex: si nsurinã cati dzuã; nã dzuã, cum si nsurinã, gortsãli coapti sh-galbini ca fluria, canda lã fãtsea cu ocljul

§ nsurinat (nsu-ri-nátŭ) adg nsurinatã (nsu-ri-ná-tã), nsurinats (nsu-ri-nátsĭ), nsurina-ti/nsurinate (nsu-ri-ná-ti) – tsi ari statã la soari; tsi easti vidzut di soari; nsurnat
{ro: însorit}
{fr: ensoleillé, exposé au soleil}
{en: sunny, exposed to the sun}

§ nsurinari/nsurinare (nsu-ri-ná-ri) sf nsurinari (nsu-ri-nắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva shadi la soari; nsurnari
{ro: acţiunea de a însori, însorire}
{fr: action d’ensoleiller, d’exposer au soleil}
{en: action of exposing to the sun}
ex: nsurinarea (shidearea, ardearea la soari) easti sãnãtoasã

§ nsurnedz (nsur-nédzŭ) (mi) vb I nsurnai (nsur-náĭ), nsurnam (nsur-námŭ), nsurnatã (nsur-ná-tã), nsurnari/nsurnare (nsur-ná-ri) – (unã cu nsurinedz)

§ nsurnat (nsur-nátŭ) adg nsurnatã (nsur-ná-tã), nsurnats (nsur-nátsĭ), nsurnati/nsurnate (nsur-ná-ti) – (unã cu nsurinat)

§ nsurnari/nsurnare (nsur-ná-ri) sf nsurnari (nsur-nắrĭ) – (unã cu nsurinari)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn