domnu (dóm-nu) sm, sf doamnã (dŭám-nã), domnji (dóm-nji), doamni/doamne (dŭám-ni) –
1: Dumnidzãlu, lugursit tu pistea-a multor milets cã ari faptã omlu, prãvdzãli, lumea ntreagã, sh-tuti nomurli-a fisiljei tsi li-aflãm tu lumi;
2: om avut tsi ari mãri ciuflichi iu lucreadzã multã dunjai; om mari (cu mari puteari) tsi lucreadzã ti chivernisea-a statlui; nicuchirlu (nicuchira) a casãljei; bãrbat i muljari multu tinjisits di dunjai; chihãe, pãshe, vali, etc.
3: atsel trã cari lucreadzã cariva (di-aradã ta si sh-amintã pãnea); afindico, afendu, nicuchir, chihãe; (fig:
1: domnu = turcu; expr:
2: ca cãni fãrã domnu = ca un tsi nu-ari nicuchiratã, tsi nu-ari casã, tsi easti vagabondu;
3: ocljul a domnului = cãshtiga, ngãtanlu cu cari domnul l-mutreashti un lucru di-a lui;
4: tsãni-lj cioarli a boului, cãnd domnu-tu va si-l talji = caftã s-lu-agiuts domnu-tu (atsel) di cari va s-ai ananghi ma nclo, tora, cãndu el ari-ananghi di tini)
{ro: Dumnezeu; domn; stăpân}
{fr: Dieu; seigneur, souverain, monsieur; patron, maitre}
{en: God; lordship, my lord, sir; master, boss}
ex: las sã-nj dzãcã “doamnã mari”, sh-las sã-nj mor laea di foami; lucreadzã ca-argat sh-bãneadzã ca domnu; domnu easti greu s-agiundzi, huzmichear pots dzua tutã; cari alãxeashti multsã domnji, huzmichear aushashti; tsi tsã easti c-avush tatã domnu, cãndu tini nu eshti om!; tatã-tu domnu sh-tini necã om; Doamne, tsi nu-l ari (Dumnidzale, tsi nu si aspuni)?; afirea-mi, Doamne (Dumnidzale), di cãtigurii ghifteascã shi di uspitsãlji turtseascã; pondi suntu xeanili, bati Doamne (Dumnidzale), bati-li; Doamne, Dumnidzale, a Tsia nã ncljinãm tuts adzã; Dumljartã-lj (prishcurtari a zborlui “Doamne, Dumnidzale, ljartã-lj) tuti amãrtiili; Doamna, Stã-Mãria; doamne (dumnilja-a ta), semnul tsi videm; tsi s-fac, o, doamnã, c-aushii; ghini vinjish a bre doamne (chihãe)!; s-lj-aflu vãrnu domnu (afindico); cum lu nvitsã doamnã-sa (muljarea afindico); mi bãgai la domnu (afindico); domnu-su (afindicolu-a lui) lj-acumpãrã ti Crãciun stranji nali; nj-ti primnji ca doamnili (muljerli avuti sh-tinjisiti); nu ti-aspare, ore doamne (fig: ore, turcu); doamne (fig: doamne turcu), ts-yini arãdeari; hoara-aestã u-asparsirã domnjilj (fig: turtsãlj); a chirauãljei noi-lj dzãtsem shi doamnã; ocljul a domnului
(expr: ngãtanlu cu cari domnul li mutreashti oili) u ngrashi tutiputa
§ dumnami/dumname (dum-ná-mi) sf fãrã pl – multimi di oaminj avuts, di oaminj mãri di la chivernisea-a statlui; (fig: dumnami = multimi di turtsã)
{ro: boierime, turcime}
{fr: ensembles de nobles, noblesse}
{en: multitude of nobles; lordships}
ex: tutã dumnamea (oaminjli avuts sh-atselj di la chivernisi) chiru; tutã dumnamea (oaminjli mãri) s-avea adunatã; dumnamea nturtseascã (oaminjlji mãri dit chivernisea nturtseascã); tu hori cãdzu dumnami multã (fig: nãvãlirã, intrarã multsã turtsã); nu-au fricã di dumnami (fig: multimi di turtsã)
§ dumnilji/dumnilje (dum-ní-lji) sf dumnilj (dum-ní-ljĭ) – putearea (exusia) tsi u ari un om (domnu, vãsilje, chivernisi) tra s-caftã ascultari di la lumi; chirolu tsi un domnu (vãsilje, amirã) urseashti un crat
{ro: domnie, dominaţie}
{fr: règne, domination}
{en: reign, domination}
ex: umbrata-lj fãrã mardzinj, arucã-a lor dumnilji (puteari, ursiri, exusii)
§ dumnescu1 (dum-nés-cu) vb IV dumnii (dum-níĭ), dumneam (dum-neámŭ), dumnitã (dum-ní-tã), dumniri/dumnire (dum-ní-ri) – am sum putearea-a mea un crat (pulitii, hoarã, etc.) sh-pot s-lã caftu s-mi-ascultã tu tuti tsi lã dzãc; ursescu (chivirnisescu, cumãndãrsescu) unã-amirãrilji (vãsilii, pulitii, hoarã, etc.); ursescu, amirãripsescu, vãsilipsescu, stãpu-escu, cumãndãrsescu, nicuchiripsescu, zãptisescu
{ro: domni, domina}
{fr: régner, dominer}
{en: reign, rule, dominate}
ex: intrã tu scamnu shi dumnea (vãsilipsea); un mari amirã dumnea (ursea amirãrilja) tu-atsea zãmani; dipusi di pri scamnul di-amirã shi bãgã dzinir-su, s-dumneascã; ficiorlu dumni (ursi) tu loclu a tatã-sui; bãgã s-dumneascã (s-amirãripseascã) dzinir-su; nãsã dumnea singurã; tuti aesti pãlãts li dumnea (li chivirnisea, li stãpuea) unã muljari; aoatsi dumneashti (easti vãsilje, stãpueashti) draclu; aclo dumnea (ursea, stãpuea) mash lamnja; gãljina dumneashti (easti doamnã) tu cãliva-a ljei
§ dumnit (dum-nítŭ) adg dumnitã (dum-ní-tã), dumnits (dum-nítsĭ), dumniti/dumnite (dum-ní-ti) – tsi easti sum putearea-a unui tsi-l urseashti; ursit, amirãripsit, vãsilipsit, stãpuit, cumãndãrsit, nicuchiripsit, zãptisit
{ro: domnit, dominat}
{fr: régné, dominé}
{en: reigned, ruled, dominated}
§ dumni-ri/dumnire (dum-ní-ri) sf dumniri (dum-nírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva dumneashti pristi tsiva, atsea tsi s-fatsi cãndu un amirã urseashti un crat; ursiri, amirãripsiri, vãsilipsiri, stãpuiri, cumãndãrsiri, nicuchiripsiri, zãptisiri
{ro: acţiunea de a domni, de a domina; domnire, dominare}
{fr: action de régner, de dominer}
{en: action of reigning, of ruling, of dominating}
§ dumnescu2 (dum-nés-cu) adg dumneascã (dum-neás-cã), dumneshtsã (dum-nésh-tsã), dumneshti (dum-nésh-ti) – tsi ari s-facã cu-un domnu; tsi easti adrat ca di-un domnu; tsi ari vidzuta-a unui domnu; amirãrescu, amirescu, vãsilchescu (fig: dumnescu = tsi ari s-facã cu-un turcu; tsi easti adrat ca di-un turcu; tsi ari vidzuta-a unui turcu; turtsescu, nturtsescu)
{ro: domnesc}
{fr: seigneurial}
{en: seigniorial}
ex: featsirã nã numtã dumneascã (ca di domnu, amirãreascã); s-videts imnat dumnescu (ca di domnu) di un cal arosh, furescu; tsi casã dumneascã (ca di domnu, ca di-om avut, ca di vãsilje) eara; mãhãlãlu-aestu easti dumnescu (di oaminj avuts; icã fig: nturtsescu); purta stranji dumneshti (ca di-un domnu, di-un amirã; icã fig: nturtseshtsã)
§ dumneashti/dum-neashte (dum-neásh-ti) adv – ghini ca un domnu (chihãe, pãshe, etc.); ashi cum li fatsi lucrili un domnu; faptu ca di-un domnu; pãshileashti (fig: dumneashti = ca turtsãlj, turtseashti)
{ro: dom-neşte}
{fr: seigneurialement}
{en: lordly, masterly}
ex: u tradzi chiosha dumneashti (bãneadzã pãshileashti, ca un pãshe)
