Dictsiunar

DICTSIUNAR XIYISITU ONLINE A LIMBÃLJEI ARMÃNEASCÃ
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

Dictsiunar: Tuti ; Zboarã: Di iutsido; (cama multi...)

ncurdusescu

RO:aşterne la..., v … Dictsiunar Armãn-Romãn Data DB:40380>2014-05-14 22:31:08.948044 »

ncurdusescu

RO:fuduli, v … Dictsiunar Armãn-Romãn Data DB:40381>2014-05-14 22:31:08.948539 »

ncurdusescu

RO:instala, v … Dictsiunar Armãn-Romãn Data DB:40382>2014-05-14 22:31:08.949026 »

ncurdusescu

RO:întoarce ceasul, v … Dictsiunar Armãn-Romãn Data DB:40383>2014-05-14 22:31:08.949523 »

curdusescu

curdusescu (cur-du-sés-cu) (mi) vb IV – vedz tu curdisescu

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã vedz: curdisescu

acats (a-cátsŭ) (mi) vb I acãtsai (a-cã-tsáĭ), acãtsam (a-cã-tsámŭ), acãtsatã (a-cã-tsá-tã), acãtsari/acãtsare (a-cã-tsá-ri) – bag tu mãnã, ljau, apuc, spindzur; mi curdusescu, mi-ashternu, mi-acoapir; nchisescu (s-fac tsiva, sã zburãscu, s-amin tufechi, etc.), ahiurses-cu, ahiurhescu, apãrnjescu, nchiseashti s-sugã (natlu);
(expr:
1: acats casã = ljau cu nichi unã casã;
2: mi-acatsã caplu; mi-acatsã heavra; mi-acatsã tu lingurici; etc. = nchiseashti s-mi doarã caplu; hivrescu; nchiseashti s-mi doarã tu lingurici, etc.
3: acats guvili = fug sh-mi-ascundu;
4: nj-acatsã mintea = aduchescu lishor, hiu dishteptu pirã;
5: nji s-acatsã (tu gurmadz) = nj-armasi tsiva (nji s-astãmãtsi unã cumatã di mãcari i altutsiva) tu gãrgãlan shi nu pot s-u ngljit;
6: tsi s-lj-acatsã = easti multu putsãn shi nu lj-agiundzi, nu-l saturã;
7: s-acãtsã (di mãnj, di cicioari, di gurã, etc.) = sicã, dãmlusi di cicioari, mãnj, gurã, etc.;
8: acats corlu = intru s-gioc tu cor;
9: lu-acatsã (stranjili) = ãlj sta ghini (stranjili);
10: nu mi-acatsã loclu = nu-am arãvdari, nu am isihii, canda ashteptu si s-facã tsiva;
11: mi-acatsã amarea = ãnj yini s-versu, s-vom;
12: mi-acãtsã yinlu = mi mbitai; nj-yini-andralã; nj-yin mintsãli deavãrliga;
13: mi-acats di peri = acats s-mi bat, s-mi-anciup;
14: lj-acatsã mãna = poati s-facã lucru bun; easti bun la fãtsearea-a unui lucru;
15: li-acats aloaturli cu cariva = mi fac bun oaspi cu cariva;
16: li-acats aloaturli trã numtã = mi ndreg trã numtã;
17: acatsã loc = fatsi lucrul tsi lipseashti, ngreacã; etc. etc.;
18: s-acatsã tengirea (pri foc) = s-ardi fundul di tengiri, s-afumã tengirea;
19: mi-acatsã dratslji (di ureclji) = mi-aprindu foc, mi nãirescu multu;
20: u-acats feata = u bag feata tu-ashtirnut, u-ambair, u ncalic, u nitinjisescu;
21: acatsã njic = (muljarea) cadi greauã (tra s-facã njic);
22: lu-acats cu mãyi = lj-fac mãyi sh-nu mata poati si sh-facã lucrul di-aradã;
24: mi-acats stihimã = mi-aduchescu cu cariva cu cari nu hiu sinfuni ti-un lucru ca, atsel tsi nu ari ndriptati s-da tsiva (di-aradã paradz) a atsilui tsi ari ndriptati, dupã tsi va s-aflãm deadun cum easti lucrul dealihea; bag stihimã;
25: nj-acatsã ghini = ved hãiri, am prucuchii)
{ro: agăţa, prinde, începe}
{fr: accrocher, attraper, saisir, occuper, commencer}
{en: catch, occupy, start}
ex: patru frats si ved ãn fatsã, shi nu pot tra si s-acatsã (angucitoari: chiushadzlji); i lu-adari un lucru, i nu ti-acatsã (nu lu nchisea); di tsi s-acatsã, s-usucã; lu-acãtsãm (ãl bãgãm tu mãnã) tu pãduri; picurarlji acãtsarã (ãlj loarã, s-ashtirnurã tu) giuneapinjlji; cã va-acatsã (va s-acoapirã cu) neauã muntsãlj; di cu noaptea s-lucreadzã-acãtsarã (nchisirã); acãtsarã (ahiursirã) s-da cap; foclu acãtsã (ãnchisi si s-aprindã); intrai tu cor shi u-acãtsai (u loai) di mãnã; di-altã parti acatsã corlu (apãrnjashti corlu; icã el/ea intrã tu cor); s-acãtsã di (agiundzi tu) muntsã; acãtsarã (nchisirã s-aminã) tufechi cu purintsãlj; natlu nu-acatsã (nu nchiseashti s-sugã); va ti-acats (va nj-ahãrzeshti ca unã) poartã; vituljlu gras tsi nu lu-acatsã (nu lu ncapi, nu poati s-lu misurã) zigha; lu-acãtsai (spindzurai) paltul di penurã; nã lai sãrmã, tsi s-lj-acatsã

(expr: cãt s-lj-agiungã, cãt loc va s-lja sãrma tu stumahi)?; cãndu mi minduescu cãt lucru am, mi-acatsã heavra
(expr: canda lãndzidzãscu); acãtsat casã
(expr: loat casã cu nichi)?; pri mini mi-acatsã
(expr: ãnchisi s-mi doarã) tu lingurici; li mãcã! si-lj s-acatsã!
(expr: s-lj-armãnã tu grumadz); cu nãs nu putem s-n-acãtsãm
(expr: s-nã ncãrligãm, s-nã nciupãm; s-n-acãtsãm la ntreatsiri); acãtsã
(expr: cãdzu greauã) eapa cu nãs; mi-acãtsai
(expr: dada-nj cãdzu greauã cu mini) tru paranomãlj; nu lu-acatsã mintea
(expr: nu-achicãseashti, nu aducheashti); s-acãtsã
(expr: sicã, dãmlusi) di mãnj sh-di cicioari; lu-acatsã
(expr: ãlj sta ghini) armatli; lj-acãtsã ghini
(expr: vidzu hãiri cu) minciuna; lãili stranji mi-acatsã
(expr: nj-sta ghini); apa nu lu-avea acãtsatã
(expr: nu lj-avea faptã ghini); mi-acatsã
(expr: mi fatsi s-vom) amarea; bãgarã s-acatsã aloaturli trã numtã
(expr: si sã ndreagã trã numtã); lu-acãtsarã dratslji di ureclji
(expr: s-nãiri multu, s-inãtusi multu, timusi multu); s-avea acãtsatã di peri
(expr: s-avea ncãrligatã, nciupatã); muljari tsi lj-acatsã mãna di tuti
(expr: shtii s-facã multi lucri, cu mãsturilji, lishor sh-cum lipseashti); s-afirea s-nu lj-acatsã luna
(expr: s-nu-agiungã noaptea-amãnat); nu lu-acãtsa loclu
(expr: nu putea si sta tu-un loc; nu-l tsãnea, nu lu-avea loclu); zboarãli a tali acãtsarã loc
(expr: avurã griutati, featsirã lucrul tsi lipsea); nj-spunea cã la izvur acãtsarã feata aestã
(expr: u ncãlicarã, u-ambãirarã); cãldãrusha easti-acãtsatã
(expr: s-arsi pri foc) cu lapti; biu unã scafã di yin shi lu-acãtsã
(expr: lu-andrãlãsi, l-featsi sã-lj yinã mintsãli deavãrliga, lu mbitã); cum lu vidzu, acãtsã guvili
(expr: s-ascumsi); easti acãtsat cu mãyii
(expr: lj-si featsirã mãyi) di nu easti ghini; etc. etc.

§ acãtsat (a-cã-tsátŭ) adg acãtsatã (a-cã-tsá-tã), acãtsats (a-cã-tsátsĭ), acãtsati/acãtsate (a-cã-tsá-ti) – harea tsi u-ari un tsi easti acãtsat; tsi easti bãgat tu mãnã; loat, apucat, apcat, spindzurat, nchisit, etc.
{ro: agăţat, prins, ocupat}
{fr: accroché, attrapé, saisi, occupé}
{en: caught, occupied, started}
ex: suntu acãtsati (loati) cãljurli; cu mãnjli acãtsati (di lucru); ficiori acãtsats
(expr: a curi dadã avea cãdzutã greauã) Sãmbãta; tsi-ai di cãntsã acãtsat (mãrãnat)?

§ acãtsari/acãtsare (a-cã-tsá-ri) sf acãtsãri (a-cã-tsắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu acatsã cariva icã s-acatsã tsiva; loari, apucari, apcari, spindzurari, nchisiri, etc.
{ro: acţiunea de a agăţa, de a prinde, de a ocupa; agăţare, prindere, ocupare}
{fr: action d’accrocher, d’attraper, de saisir, d’occuper}
{en: action of catching, of occupying, of starting}
ex: nã acãtsam cu acãtsarea; tãmbarea vrea acãtsari (spindzurari di penurã)

§ neacãtsat (nea-cã-tsátŭ) adg neacãtsatã (nea-cã-tsá-tã), neacãtsats (nea-cã-tsátsĭ), neacãtsati/neacãtsate (nea-cã-tsá-ti) – tsi nu easti acãtsat; tsi nu-ari lucru; niloat, neapucat, nispindzurat, ninchisit, etc.
{ro: care nu este agăţat (prins, ocupat); neagăţat}
{fr: qui n’est pas pris, qui ne pas attrapé; inoccupé, chômeur}
{en: who is not caught (occupied); unemployed}
ex: ãl leagã di doi calj neacãtsats (tsi nu eara acãtsats; dit irghilii); easti neacãtsat (nu-ari lucru, shadi tutã dzua)

§ neacãtsari/neacãtsare (nea-cã-tsá-ri) sf neacãtsãri (nea-cã-tsắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva nu-acatsã icã nu s-acatsã tsiva; niloari, neapucari, nispindzurari, ninchisiri, etc.
{ro: acţiunea de a nu agăţa, de a nu prinde, de a nu ocupa}
{fr: action de ne pas attraper, de ne pas saisir, de ne pas occuper}
{en: action of not catching, of not occupying, of not starting}

§ acãtsãturã (a-cã-tsã-tú-rã) sf acãtsãturi (a-cã-tsã-túrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva acatsã tsiva; atsea tsi ari acãtsatã un; apucãturã, hui, tabieti, nvets, hãri (uruti), etc.; (fig: acãtsãturã = (i) stihimã; (ii) itii, sibepi, furnjii; (iii) alatusi, nindriptati)
{ro: agăţătură, nărav}
{fr: prise, (mauvaise) manière}
{en: catch, grasp, bad habit}
ex: lj-aflai unã acãtsãturã (fig: furnjii)

§ discats (dis-cátsŭ) (mi) vb I discãtsai (dis-cã-tsáĭ), discãtsam (dis-cã-tsámŭ), discãtsatã (dis-cã-tsá-tã), discãtsari/discãtsare (dis-cã-tsá-ri) – scot (ljau, dipun, etc.) un lucru di-aclo iu easti acãtsat (spindzurat);
(expr: hiu discãtsat = nu-am lucru)
{ro: desprinde (un lucru de unde este agăţat)}
{fr: décrocher}
{en: unhook, take down}
ex: discatsã-nj giuplu di pi penurã

§ discãtsat (dis-cã-tsátŭ) adg discãtsatã (dis-cã-tsá-tã), discãtsats (dis-cã-tsátsĭ), discãtsati/discãtsate (dis-cã-tsá-ti) – (lucru) tsi easti scos di-aclo iu eara acãtsat; (loclu) di iu easti loat un lucru spindzurat; fui discãtsat
(expr: nu-avui lucru) tutã veara
{ro: desprins (de unde este agăţat)}
{fr: décroché}
{en: unhooked, taken down}

§ discãtsari/discãtsare (dis-cã-tsá-ri) sf discãtsãri (dis-cã-tsắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-discatsã un lucru
{ro: acţiunea de a desprinde (un lucru de unde este agăţat)}
{fr: action de décrocher}
{en: action of unhooking, of taking down}

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

alin

alin (a-línŭ) (mi) vb I alinai (a-li-náĭ) shi alnai (al-náĭ), alinam (a-li-námŭ) shi alnam (al-námŭ), alinatã (a-li-ná-tã) shi alnatã (al-ná-tã), alinari/alinare (a-li-ná-ri) shi alnari/alnare (al-ná-ri) – mi mut dit un loc (tsi easti ma nghios) tu-un altu tsi easti ma nsus; mi duc cãtã nsus (pri-un munti) pri padi (pi gumar, cu machina, etc.); mi-ashternu (l-curdusescu un altu) pri-un loc tsi easti ma nsus (pri-un cal cu ncãlicarea, pi-un pom cu angãrlimarea, pri citia-a casãljei cu cicioarli pri scarã, un njic deanumirea cu mãnjli; etc.); analtsu, mut, scol, mãrescu, crescu, etc. (fig: lu-alin = lj-fac gãireti, l-cãidisescu, l-mãyipsescu, lu-alavdu, etc. tra si s-aducheascã sufliteashti ma ghini)
{ro: urca, (se) sui, ridica}
{fr: monter, gravir, s’élever, hausser}
{en: climb (up), mount, ascend, raise, rise (up), lift}
ex: alinã (anifurã, dusi nsus pri) muntsãlj; pãnã s-lu-alinã; alinai (mi dush nsus pi) nã dzeanã analtã; s-n-alinãm (s-imnãm nsus) pi-unã scarã di mirmirã; alinats-vã pri cãrciliu; alinãndalui-si cãtrã bunlu Dumnidzã; dipusirã muntsãlj shi s-al(i)narã (criscurã nsus) cupriili; laptili s-al(i)nã (sã scunchi, lji s-anãltsã tinjia); s-alinarã (s-mãrirã, criscurã) dãrli; va li alinã (fig: cãidiseascã) cu zboarãli; ahãt cãndu lu-alinã (fig: lu-alãvdã)

§ alinat (a-li-nátŭ) adg alinatã (a-li-ná-tã), alinats (a-li-nátsĭ), alinati/alinate (a-li-ná-ti) – tsi s-ari mutatã dit un loc (tsi easti ma nghios) tu-un altu tsi easti ma nsus; anãltsat, mutat, sculat, etc.
{ro: urcat, suit, ridicat}
{fr: monté, gravi, élevé, haussé}
{en: climbed (up), mounted, ascended, raised, risen (up), lifted}
ex: turmi alinati (dusi nsus) tu munti

§ alnat (al-nátŭ) adg alnatã (al-ná-tã), alnats (al-nátsĭ), alnati/alnate (al-ná-ti) – (unã cu alinat)

§ alinari/alinare (a-li-ná-ri) sf alinãri (a-li-nắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva s-alinã; anãltsari, mutari, sculari, etc.
{ro: acţiunea de a urca, de a (se) sui, de a ridica; urcare, suire, ridicare}
{fr: action de monter, de gravir, de s’élever, de hausser}
{en: action of climbing (up), of mounting, of ascending, of raising, of rising (up), of lifting}
ex: alinarea-a armãnjlor tu muntsã; alinarea pi ponj easti greauã trã oaminjlji mãturi; alinarea pi muntsã easti ljishoarã trã oaminjlji nvitsats

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

apun2

apun2 (a-púnŭ) (mi) vb III shi II apush (a-púshĭŭ), apuneam (a-pu-neámŭ), apusã (a-pú-sã), apuniri/apunire (a-pú-ni-ri) shi apuneari/apuneare (a-pu-neá-ri) – bag un lucru sã sta tu-un loc; mi bag sã stau tu-un loc; mi-ashternu tu-un loc (la measã, pi-un scamnu, etc.); mi bag (mi-arucutescu) s-dormu; nj-bag un stranj s-lu portu; pun, bag, arucutescu, culcu; ashternu, curdusescu, etc.
{ro: pune, (se) aşeza, (se) culca}
{fr: mettre; s’asseoir, se coucher}
{en: put; seat down, lie down}
ex: apunits (bãgats, ntindets) misalea; tru murmintu tra s-ti-apunã (bagã); mutreashti tra s-ts-apunã (s-tsã bagã) trã castori nã mishini; nj-apush (nj-bãgai) caplu pri cãpitãnj; lale Teja, ca apus, apus, di iu eara tes, greashti; hãrli tsi lj-apusi (tsi-lj bãgã, tsi-lj durusi); puljlu s-apunea (s-bãga s-shadã, si sta); s-apusirã (shidzurã, s-bãgarã s-shadã) tu-aumbratã; divarliga-nj s-apusirã (s-ashtirnurã, s-curdusirã); nveasta… cãt, cãt s-apusi (s-bãgã s-doarmã, s-culcã); tru un fag u-apunea somnul (u-acãtsa somnul); nu vor ocljilj tra s-apunã, s-u facã ca s-u-acatsã somnul)

§ apus2 (a-púsŭ) adg apusã (a-pú-sã), apush (a-púshĭ), apusi/apuse (a-pú-si) – (lucru) tsi easti bãgat si sta tu-un loc; (om) tsi s-ari bãgatã (arucutitã) s-doarmã; tsi s-ari ashtirnutã si sta tu-un loc (measã, scamnu, etc.); pus, bãgat (s-doarmã), arucutit (s-doarmã), culcat, ashtirnut, curdusit, etc.;
(expr: cu nãrli apusi = cu nãrli aplicati; tsi s-fatsi (tsi s-aducheashti) ma njic dicãt easti dealihea; tãpinusit, cãtãdixit)
{ro: pus, aşezat, culcat, umil}
{fr: mis; assis, couché, humble}
{en: put; seated down, lied down, humble}
ex: easti apus (bãgat s-doarmã, culcat); oclji apush (oclji tãpinusits, aplicats, alãsats ma nghios) shi cur apres

§ apuniri2/apunire (a-pú-ni-ri) sf apuniri (a-pú-nirĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu un lucru easti bãgat (tu-un loc); atsea tsi s-fatsi cãndu omlu s-bagã (s-doarmã); apuneari, puniri, puneari, bãgari, arucutiri, culcari, ashtirneari, curdusiri, etc.
{ro: acţiunea de a pune, de a se aşeza, de a se culca; punere, aşezare, culcare}
{fr: action de mettre; de s’asseoir, de se coucher}
{en: action of putting; of seating down, of lying down}

§ apunea-ri2/apuneare (a-pu-neá-ri) sf apuneri (a-pu-nérĭ) – (unã cu apuniri2)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

arãdãtsinã

arãdãtsinã (a-rã-dã-tsí-nã) sf arãdãtsinj (a-rã-dã-tsínj) – partea dit unã plantã tsi u tsãni hiptã tu loc (sh-prit cari sh-tradzi hrana dit loc); ardãtsinã, rãdãtsinã, ariditsinã, riditsinã, rãdzãtinã, zãrãtsinã; (fig: arãdãtsinã = loclu di-iu s-tradzi (di iu nchiseashti) tsiva (lucru, hiintsã, etc.); arãzgã, rãzgã, arãzgãnã, sirtã, vinã, vitil, bimã, izvur, soi, dãmarã, lãgamã)
{ro: rădăcină}
{fr: racine}
{en: root}
ex: lu-astãrchi dit arãdãtsinã; vidzu vãrã ndauã arãdãtsinj di-amuri; siminai patru arãdãtsinj; pomlu-aestu acãtsã arãdãtsinã bunã; erburli dit grãdinã li scosh dit arãdãtsinã

§ ardãtsinã (ar-dã-tsí-nã) sf ardãtsinj (ar-dã-tsínj) – (unã cu arãdãtsinã)
ex: alepshu dzatsi ardãtsinj di flori; ardãtsina-a arburlui easti mari shi teasã sum loc; nji scoasi unã mãseauã cu patru-ardãtsinj; ardãtsina (fig: arãzgã) a casãljei aestã easti tu Muzichei; ari ardãtsinã (fig: vinã, arãzgã, dãmarã) di pãrmãteftu

§ ariditsinã (a-ri-di-tsí-nã) sf ariditsinj (a-ri-di-tsínj) – (unã cu arãdãtsinã)

§ rãdãtsinã (rã-dã-tsí-nã) sf rãdãtsinj (rã-dã-tsínj) – (unã cu arãdãtsinã)
ex: scutea arburlji dit rãdãtsinã; coarnili a tali acãtsarã rãdãtsinj; li-avea ngrupati la rãdãtsina-a unui mer

§ riditsinã (ri-di-tsí-nã) sf riditsinj (ri-di-tsínj) – (unã cu arãdãtsinã)

§ rãdzãtinã (rã-dzã-tí-nã) sf rãdzãtinj (rã-dzã-tínj) – (unã cu arãdãtsinã)

§ zãrãtsinã (zã-rã-tsí-nã) sf zãrãtsinj (zã-rã-tsínj) – (unã cu arãdãtsinã)

§ zãrtsinã (zãr-tsí-nã) sf zãrtsinj (zãr-tsínj) – (unã cu arãdãtsinã)

§ nrãdãtsinedz (nrã-dã-tsi-nédzŭ) (mi) vb I nrãdãtsinai (nrã-dã-tsi-náĭ), nrãdãtsinam (nrã-dã-tsi-námŭ), nrã-dãtsinatã (nrã-dã-tsi-ná-tã), nrãdãtsinari/nrãdãtsinare (nrã-dã-tsi-ná-ri) – acats unã arãdãtsinã; fac unã plantã sã-lj creascã unã-arãdãtsinã; plãntedz (fig: nrãdãtsinedz = plãntedz, astãsescu, curdusescu, ashternu, etc.)

{ro: înrădăcina}
{fr: enraciner}
{en: take roots}
ex: tuts ponjlji cãts lji plantai la vearã sã nrãdãtsinarã (acãtsarã-arãdãtsinj); va si nrãdãtsineadzã (fig: va s-acatsã arãdãtsinj, va si s-amintã, va si s-astãseascã) sh-la noi vrearea-a soiljei

§ nrãdãtsinat (nrã-dã-tsi-nátŭ) adg nrãdãtsinatã (nrã-dã-tsi-ná-tã), nrãdãtsinats (nrã-dã-tsi-nátsĭ), nrãdãtsinati/nrãdãtsinate (nrã-dã-tsi-ná-ti) – tsi ari acãtsatã arãdãtsinã; (arãdãtsinã) tsi ari ishitã (criscutã)
{ro: înrădăcinat}
{fr: enraciné}
{en: that has taken roots}
ex: cai poati s-lji minã di pi glãretsli atseali nrãdãtsinati? (intrati tu suflit?)

§ nrãdãtsinari/nrãdãtsinare (nrã-dã-tsi-ná-ri) sf nrãdãtsinãri (nrã-dã-tsi-nắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu sã ndãdãtsineadzã tsiva
{ro: acţiunea de a (se) înrădăcina}
{fr: action de s’enraciner}
{en: action of taking roots}

§ ãnrãdãtsinedz (ãn-rã-dã-tsi-nédzŭ) (mi) vb I ãnrãdãtsinai (ãn-rã-dã-tsi-náĭ), ãnrãdãtsinam (ãn-rã-dã-tsi-námŭ), ãnrãdãtsinatã (ãn-rã-dã-tsi-ná-tã), ãnrãdãtsinari/ãnrãdãtsinare (ãn-rã-dã-tsi-ná-ri) – (unã cu nrãdãtsinedz)

§ ãnrãdãtsinat (ãn-rã-dã-tsi-nátŭ) adg ãnrãdãtsinatã (ãn-rã-dã-tsi-ná-tã), ãnrãdãtsinats (ãn-rã-dã-tsi-nátsĭ), ãnrãdãtsinati/ãnrãdãtsinate (ãn-rã-dã-tsi-ná-ti) – (unã cu nrãdãtsinat)

§ ãnrãdãtsinari/ãnrãdãtsinare (ãn-rã-dã-tsi-ná-ri) sf ãnrãdãtsinãri (ãn-rã-dã-tsi-nắrĭ) – (unã cu nrãdãtsina-ri)

§ disrãdãtsinedz (dis-rã-dã-tsi-nédzŭ) (mi) vb I disrãdã-tsinai (dis-rã-dã-tsi-náĭ), disrãdãtsinam (dis-rã-dã-tsi-námŭ), disrãdãtsinatã (dis-rã-dã-tsi-ná-tã), disrãdãtsinari/disrãdãtsinare (dis-rã-dã-tsi-ná-ri) – scot dit arãdãtsinã unã plantã, di-aradã njicã (arburi, pom, lilici); displãntu
{ro: dezrădăcina}
{fr: déraciner}
{en: uproot}
ex: furtuna di-aeri disrãdãtsinã (lj-surpã dit arãdãtsinã) multsã ponj; nji sã disrãdãtsinã (nj-inshi dit arãdãtsinã) un dinti

§ disrãdãtsinat (dis-rã-dã-tsi-nátŭ) adg disrãdãtsinatã (dis-rã-dã-tsi-ná-tã), disrãdãtsinats (dis-rã-dã-tsi-nátsĭ), disrãdãtsinati/disrãdãtsinate (dis-rã-dã-tsi-ná-ti) – (pom, dinti) tsi easti scos dit arãdãtsinã
{ro: dezrădăcinat}
{fr: déraciné}
{en: uprooted}

§ disrãdãtsinari/disrãdãtsinare (dis-rã-dã-tsi-ná-ri) sf disrãdãtsinãri (dis-rã-dã-tsi-nắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-disrãdãtsineadzã un arburi (pom, etc.)
{ro: acţiunea de a dezră-dăcina; dezrădăcinare}
{fr: action de déraciner}
{en: action of uprooting}

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

ashternu

ashternu (ash-tér-nu) vb III, II shi I ashtirnui (ash-tir-núĭ) shi ashtirnai (ash-tir-náĭ), ashtirneam (ash-tir-neámŭ) shi ashtirnam (ash-tir-námŭ), ashtirnutã (ash-tir-nú-tã) shi ashtirnatã (ash-tir-ná-tã), ashtearniri/ashtearnire (ash-teár-ni-ri) shi ashtirneari/ashtir-neare (ash-tir-neá-ri) shi ashtirnari/ashtirnare (ash-tir-ná-ri) – fac un lucru s-shadã pri tsiva; tindu un lucru sh-acoapir tsiva; tindu, curdusescu, stau, shed, etc.;
(expr:
1: ashternu crivatea (un loc trã durnjiri) = tindu pri crivati unã vilendzã (sindoni, etc.), lj-bag cãpitãnji, etc. tra s-u ndreg trã somnu;
2: ashternu measa = ashternu unã misali pri measã, bag mãcari pri measã;
3: ashternu caljlji = tindu cuverta di calj sum sãmarili-a caljlor tra s-lji ndreg trã cali;
4: ashternu calea = u ncaltsu calea, tindu chetsrã pri cali, u ischedz calea cu chetsrã;
5: mi-ashternu s-adar tsiva = nchisescu s-fac un lucru dipriunã, shi nu-astãmãtsescu s-lu fac;
6: mi-ashternu iuva (la measã, pi crivati, pri-un loc, sh-nu fug) = mi bag s-shed, mi tindu, mi curdusescu, acats (shed tu) un loc, etc.;
7: mi-ashternu (tu bana di cati dzuã) = isihãsescu, nj-bag mintea, nj-mutrescu lucrul (huzmetea), nu mata fac glãrinj, etc.;
8: nu mi-ashternu = nu mi-acatsã (nu mi tsãni) loclu, nu-am isihii;
9: nu-nj s-ashtearni curlu = nu mi-ashternu pri lucru, nu-am nitsiunã mirachi s-lucredz, nu-nj tradzi inima s-lucredz; etc.;
10: lu-ashternu pri shcop = l-bat, lj-dau un shcop;
11: ti-ashternu (la chivernisi, la dascal, etc.) = ti spun, dzãc aralili tsi-ai faptã, etc.)
{ro: aşterne; aşeza deasupra; pava (drumul); face patul; se apuca de; cuminţi; lucra consistent, etc.}
{fr: étendre; mettre sur; s’asseoir; étaler par terre, paver; faire le lit; commencer et continuer sans relâche; devenir raisonnable, honnête et tranquille; commencer à travailler régulièrement, etc.}
{en: spread out, lay out; sit down; pave (road); make (bed); do something continuously; start working, etc.}
ex: li-ashtirnã (li teasi) mpadi; measa s-ashtirnu
(expr: s-teasi, s-bãgã) singurã; oaspitslji s-ashtirnurã la measã
(expr: s-curdusirã, shidzurã la measã s-mãcã); neaua s-ashtearnã
(expr: cadi, s-tindi, s-curduseashti pri loc) vãr-tos; s-avea ashtirnatã
(expr: curdusitã) pri padi sh-lãfusea; chira-geadzlji ashtearnã caljlji
(expr: tindu cuverta sum sãmarili a caljlor); avea ashtirnatã chilimlu-atsel bunlu; cum va ts-ashterni, ashi vai dornji; clocea tsi nu s-ashtearni tu cuibar, pulj nu scoati; lu-ashtirnai

(expr: l-ded dipadi) sh-lu bãtui; u-ashtirnurã tutã calea
(expr: teasirã chetsrã i cãldãrãmi pri cali); ashtirnets trã culcari
(expr: ndridzets crivatea, tindets vilendzãli pri loclu iu va si s-doarmã); cãndu u-ashtirnu sh-birbiljlu
(expr: cãndu nchisi s-batã dipriunã); mi ashtirnui tu beari (shidzui s-beau sh-nu-astãmã-tseam); di-asearã u-ashtirnurã la hani
(expr: s-curdusirã pri beari tutã noaptea); furlji u-au tru minti si s-ashtearnã
(expr: s-nu mata furã, s-facã unã banã shi s-lucreadzã ca tuts alantsã oaminj); ficiorlu s-ashtirnu
(expr: isihãsi, s-featsi cu minti, bãgã minti); multu s-ashtirnu
(expr: isihãsi, s-featsi cu minti), nu easti ca ma ninti; Culachi nu s-ashtirnea la lucru
(expr: nu shidea tu-un lucru, s-lucreadzã cuminti, ca tutã dunjaea); pri lucru si s-ashtearnã, nu-lj s-ashtirnea curlu
(expr: nu s-ashtirnea pri lucru; nu-l trãdzea inima s-lucreadzã; nu s-acãtsa s-lucreadzã); trã nã Lenã culunjatã, nu-nj s-ashtearnã dzua tutã
(expr: nu mi-acatsã loclu); sh-cara lu-ashtirnu pri shcop
(expr: sh-cara l-bãtu ghini), lj-ascãpirarã ocljilj; ti-ashtirnai
(expr: spush aralili tsi-ai faptã) la dascal

§ ashtirnut1 (ash-tir-nútŭ) adg ashtirnutã (ash-tir-nú-tã), ashtirnuts (ash-tir-nútsĭ), ashtirnuti/ashtirnute (ash-tir-nú-ti) – tsi easti tes pri tsiva; tsi easti bãgat s-shadã (tsi shadi) pri tsiva; tes, curdusit, etc.;
(expr: om ashtirnut = om di besã, cu mintea salami, tsi mindueashti ghini, tsi sh-veadi di lucrul a lui, etc.)
{ro: aşternut, aşezat, etc.}
{fr: étendu, assis, etc.}
{en: spread out, layed out, who sits down, etc.}
ex: pri-ashtirnuta (teasa mpadi) a mea tãmbari; unã padi ashtirnutã (acupiritã) cu earbã; calea ashtirnutã tutã cu chetri; calea ashtirnutã mash cu-asimi
(expr: cu-asimi teasã pri cali, tu loc di chetsrã); tora el easti om ashtirnut
(expr: di besã, cu minti, tsi sh-mutreashti lucrul salami)

§ ashtirnat (ash-tir-nátŭ) adg ashtirnatã (ash-tir-ná-tã), ashtirnats (ash-tir-nátsĭ), ashtirnati/ash-tirnate (ash-tir-ná-ti) – (unã cu ashtirnut1)
ex: eara cu mintea la loc, ashtirnatã shi nu vrea s-lu-ascultã; ahtari featã mushatã, cu zborlu ahãt dultsi sh-ashtirnat; eara muljarea di bunili shi di-ashtirnatili, nu sh-eara di lishoarili

§ ashtearniri/ashtearnire (ash-teár-ni-ri) sf ashtearniri (ash-teár-nirĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-ashtearni tsiva
{ro: acţiunea de a aşterne; de a (se) aşeza; etc.}
{fr: action d’étendre; de mettre sur; de s’asseoir; etc.}
{en: action of spreading out, of laying out; of sitting down; etc.}
ex: casa va ashtirneari (ndridzeari)

§ ashtirneari/ashtirneare (ash-tir-neá-ri) sf ashtirneri (ash-tir-nérĭ) – (unã cu ashtearniri)

§ ashtirnari/ashtirnare (ash-tir-ná-ri) sf ashtirnãri (ash-tir-nắrĭ) – (unã cu ashtearniri)

§ dishternu (dish-tér-nu) vb III, II shi I dishtirnui (dish-tir-núĭ) shi dishtirnai (dish-tir-náĭ), dishtirneam (dish-tir-neámŭ) shi dishtirnam (dish-tir-námŭ), dishtirnutã (dish-tir-nú-tã) shi dishtirnatã (dish-tir-ná-tã), dishtearniri/dishtearnire (dish-teár-ni-ri) shi dishtirneari/dishtir-neare (dish-tir-neá-ri) shi dishtirnari/dishtirnare (dish-tir-ná-ri) – disfac sh-adun ashtirnutlu-a crivatiljei, misalea di pri measã, chilimea di mpadi, etc.
{ro: dez-aşterne; desface patul}
{fr: défaire le lit; ôter le tapis des chambres}
{en: undo the bed; take off the room carpet}
ex: dishternu (li-adun lucrili din) casa cã eara s-avdi fricã

§ dishtirnut (dish-tir-nútŭ) adg dishtirnutã (dish-tir-nú-tã), dishtirnuts (dish-tir-nútsĭ), dishtirnuti/dishtirnute (dish-tir-nú-ti) – (patlu) tsi-lj s-ari scoasã ashtirnutlu (vilendza, sindonea shi cãpitunjili); measa) tsi-lj s-ari sculatã misalea; (udãlu) tsi-lj s-ari scoasã chilimea
{ro: dez-aşternut; (patul) desfăcut}
{fr: défait (lit); ôté (tapis d’une chambre)}
{en: undone (bed); taken off (room carpet)}

§ dishtirnat (dish-tir-nátŭ) adg dishtirnatã (dish-tir-ná-tã), dishtirnats (dish-tir-nátsĭ), dishtirnati/dishtirnate (dish-tir-ná-ti) – (unã cu dishtirnut)

§ dishtearniri/dishtearnire (dish-teár-ni-ri) sf dishtearniri (dish-teár-nirĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-dishtearni tsiva (un ashtirnut di pat, misali di pri-unã measã, etc.)
{ro: acţiunea de a dez-aşterne; de a desface patul}
{fr: action de défaire le lit; d’ôter le tapis des chambres}
{en: action of undoing the bed; of taking off the room carpet}

§ dishtirneari/dishtir-neare (dish-tir-neá-ri) sf dishtirneri (dish-tir-nérĭ) – (unã cu dishtearniri)

§ dishtirnari/dishtirnare (dish-tir-ná-ri) sf dishtirnãri (dish-tir-nắrĭ) – (unã cu dishtearniri)

§ neashtirnut (neash-tir-nútŭ) adg neashtirnutã (neash-tir-nú-tã), neashtirnuts (neash-tir-nútsĭ), neashtirnuti/neashtirnute (neash-tir-nú-ti) – tsi nu easti tes pri tsiva; (pat) tsi nu easti ashtirnut (ndreptu);
(expr: om neashtirnut = om tsi nu para lucreadzã, tsi nu sh-ari faptã casã sh-fumealji, tsi nu pots s-lji fats besã, etc.)
{ro: neaşezat, neaşternut, etc.}
{fr: qui n’est pas étendu; débraillé, sans tenue}
{en: who is not seated down, untidy, hardly decent}
ex: ficior neashtirnut ninga
(expr: tsi-alagã prit cãljuri fãrã s-facã tsiva, tsi nu si nsurã ninga, tsi nu sh-para caftã lucru, etc.)

§ neashtirnat (neash-tir-nátŭ) adg neashtirnatã (neash-tir-ná-tã), neashtirnats (neash-tir-nátsĭ), neashtirnati/neashtirnate (neash-tir-ná-ti) – (unã cu neashtirnut)
ex: sh-eara muljarea di bunili shi di-ashtirnatili, nu-sh eara di lishoarili shi di muljerli neashtirnati
(expr: tsi suntu apreasi tu minti, tsi nu pots s-lã fats besã)

§ neashtearni-ri/neashtearnire (neash-teár-ni-ri) sf neashtearniri (neash-teár-nirĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva nu s-ashtearni (cãndu tsiva nu easti ashtirnut)
{ro: acţiunea de a nu aşterne; de a nu (se) aşeza}
{fr: action de ne pas (s’)étendre; de ne pas s’asseoir}
{en: action of not spreading out, of not laying out; of not sitting down}

§ neashtirneari/neashtirneare (neash-tir-neá-ri) sf neashtirneri (neash-tir-nérĭ) – (unã cu neashtearniri)

§ neashtirna-ri/neashtirnare (neash-tir-ná-ri) sf neashtirnãri (neash-tir-nắrĭ) – (unã cu neashtearniri)

§ ashtirnut2 (ash-tir-nútŭ) sn ashtirnuturi (ash-tir-nú-turĭ) shi ashtirnuti/ashtirnute (ash-tir-nú-ti) – loclu ndreptu cu vilendzã sh-cãpitãnj tra s-doarmã omlu; shtirnut, crivati, pat, strozmã, shiltei, dushec;
(expr:
1: intru tu-ashtirnut = mi bag s-dormu;
2: escu tu-ashtirnut = hiu lãndzit;
3: (bãrbat) mi bag (intru) tu-ashtirnut cu-unã muljari = u ncalic, u-ambairu, u mpihiur, etc.)
{ro: aşternut, pat}
{fr: lit, literie, couche}
{en: bed, bedding}
ex: ari ashtirnuti groasi; ashtirnut (strozmã) di palji; s-frãngã vruta-nj tu-ashtirnut; s-nji dai moara di piper di sum ashtirnut; armasirã tu-ashtirnut mash featili singuri; intrai tu ashtirnut
(expr: mi bãgai s-dormu)

§ shtirnut (shtir-nútŭ) sn shtirnuturi (shtir-nú-turĭ) – (unã cu ashtirnut2)
ex: s-doarmã tru un shtirnut (pat, crivati)

§ ashtirnãmintu (ash-tir-nã-mín-tu) sn ashtirnãminti/ashtirnãminte (ash-tir-nã-mín-ti) shi ashtirnãminturi (ash-tir-nã-mín-turĭ) – unã soi di cuvertã tsi s-bagã pri cal sum sãmar tra s-nu-lj facã arãnj a calui; ashtirnumintu, cuvertã
{ro: iblâncă}
{fr: chabraque (couverture en laine de chèvre)}
{en: blanket used to put on horses}
ex: scoasim ashtirnãmintili a caljlor

§ ashtirnumintu (ash-tir-nu-mín-tu) sn ashtirnuminti/ashtirnu-minte (ash-tir-nu-mín-ti) shi ashtirnuminturi (ash-tir-nu-mín-turĭ) – (unã cu ashtirnãmintu)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

astãsescu

astãsescu (as-tã-sés-cu) vb IV astãsii (as-tã-síĭ), astãseam (as-tã-seámŭ), astãsitã (as-tã-sí-tã), astãsiri/astãsire (as-tã-sí-ri) – curdusescu un lucru tu-un loc sh-lu ndreg ta s-lucreadzã cum lipseashti; analtsu sh-u ndreg unã binai (casã, cãlivã, mas, etc.); stãsescu, stisescu, stãlãescu, analtsu, scol, etc.
{ro: fixa, instala, construi}
{fr: monter, installer, dresser, élever}
{en: fix, set up, erect, raise}
ex: astãsirã (stãlãirã, anãltsarã) sum cirdachi unã drãmbalã

§ astãsit (as-tã-sítŭ) adg astãsitã (as-tã-sí-tã), astãsits (as-tã-sítsĭ), astãsiti/astãsite (as-tã-sí-ti) – tsi easti curdusit tu-un loc shi ndreptu s-lucreadzã cum lipseashti; (casã, cãlivã, mas, etc.) tsi easti anãltsat (sculat, mutat, etc.) shi ndreptu; stãsit, stisit, stãlãit, anãltsat, sculat, etc.
{ro: fixat, instalat, construit}
{fr: monté, installé, dressé, élevé}
{en: fixed, set up, erected, raised}
ex: sh-avea maslu astãsit (adrat, anãltsat) tu cãmpu

§ astãsiri/astãsire (as-tã-sí-ri) sf astãsiri (as-tã-sírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-astãseashti tsiva; stãsiri, stisiri, stãlãiri, anãltsari, sculari, etc.
{ro: acţiunea de a fixa, de a instala, de a construi; fixare, instalare, construire}
{fr: action de monter, d’installer, de dresser, d’élever}
{en: action of fixing, of setting up, of erecting, of raising}
ex: mãni arhiusim astãsirea (ndridzearea, anãltsarea) a cãlivãljei

§ stãsescu (stã-sés-cu) (mi) vb IV stãsii (stã-síĭ), stãseam (stã-seámŭ), stãsitã (stã-sí-tã), stãsiri/stãsire (stã-sí-ri) – (unã cu astãsescu)

§ stãsit (stã-sítŭ) adg stãsitã (stã-sí-tã), stãsits (stã-sítsĭ), stãsiti/stãsite (stã-sí-ti) – (unã cu astãsit)

§ stãsiri/stãsire (stã-sí-ri) sf stãsiri (stã-sírĭ) – (unã cu astãsiri)

§ stisescu (sti-sés-cu) (mi) vb IV stisii (sti-síĭ), stiseam (sti-seámŭ), stisitã (sti-sí-tã), stisiri/stisire (sti-sí-ri) – (unã cu astãsescu)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

cal1

cal1 (cálŭ) sm calj (cáljĭ) – pravdã imirã di casã cu cari oaminjlji trag amãxili icã u ncalicã tra s-lji ducã iuva; dupã cum lj-easti hroma i ari alti hãri, calu poati s-lja sh-numa: psar (griv, siv), murgu (amurgu), cil (albu), ghioc (arosh), aroibu (arosh), at (cal mascur), areati (cal mascur, niscuchit), binec (cal di cãvalã), etc.;
(expr:
1: cal di lemnu = ciumagã pri cari ncalicã cilimeanjlji cãndu s-agioacã;
2: nj-gioacã calu = nj-njergu lucrili ambar; u scot naparti; lj-dau di cali a lucrului;
3: cal cu peani, azbuirãtor, cu-areapiti; cal tsi mãcã loclu shi bea niorlji = cal dit pãrmiti, cal multu gioni, cal aumbrat, cal mãyipsit;
4: nj-adun caljlji tu ahuri = nj-tsãn gura ncljisã sh-nu dzãc tsiva;
5: ordzul ãl arã boilji, shi-l mãcã caljlji = zbor tsi s-dzãtsi trã omlu cari fatsi un lucru, cilãstiseashti, l-fatsi lucrul cu tut copuslu tsi-l caftã ma, tu soni, un altu va-lj veadã hãirea;
6: cari, xen cal ãncalicã, n cali discalicã = zbor tsi s-dzãtsi tr-atselj cari nu-sh fac lucrili cu puterli-a lor ma cu puterli-a altor, shi tr-atsea nu va poatã s-lu bitiseascã;
7: calu bun, singur sh-adavdzi orzul = omlu bun si-andoapirã totna pi puterli-a lui, cãndu va s-facã un lucru;
8: a calui nu-lj si mãcã carnea, ma imnaticlu = zbor tsi-lj dzãtsi a omlui ta s-acumprã un lucru mash trã hãrli tsi va lu-agiutã la ananghea tsi u ari, nu tr-atseali hãri tsi nu va lu-agiutã;
9: calu psohi, mushtili lu-ascuchi = lumea nu ti tinjiseashti cãndu nu mata ai puteari s-fatsi tsiva, ma va sh-arãdã di tini;
10: di pri cal, pri gumar = zbor tsi s-dzãtsi tr-atselj tsi-alasã un lucru bun ti un lucru slab cãndu minduescu cã easti ma ghini;
11: calu tsi-i pischesi nu s-mutreashti la dintsã = cãndu-lj si fatsi unã doarã, omlu nu lipseashti s-lji mutreascã cusurli shi s-lji facã cãtigurii)
{ro: cal, armăsar, murg, etc.}
{fr: cheval, étalon}
{en: horse, stallion}
ex: cal di cãvalã; cal di furtii (trã ncãrcari lucri); cal cu arivani (tsi alagã cu cicioarili di-unã parti deadun); cal shutsãt; cal areati (mascur sh-nishutsãt); cal tsi mãcã loclu sh-bea niorlji
(expr: cal multu gioni, mãyipsit); ncarcã caljlji tuts ca-aeri; suntu la noi multsã calj shi di soi bunã; cari ari cal, nu-ari livadi, shi cari ari livadi, nu-ari cal; lj-gioacã calu
(expr: lj-njardzi ghini, ambar); mash aclo nu-lj gioacã calu
(expr: nu u scoati n cap, naparti); cal tsi mãcã loclu sh-bea niorlji
(expr: cal multu gioni, mãyipsit); alãgam pri calj di lemnu
(expr: pri ciumãdz); adunã-ts caljlji tu ahuri

(expr: tsãni-ts gura ncljisã, nu dzã tsiva); calu-atsel bunlu shi di sum mutafi s-cunoashti; s-bat caljlji tu pljamitsã xeanã; calu gioni, tu giug s-cunoashti; ca calu tu pãhnii i nvitsat; cal bitãrnu nu si nveatsã arivani; calu di doarã (dar) nu s-caftã la dintsã; calu bun s-vindi sh-di pi pãhnii; calu bun s-vindi dit ahuri; calu bun, bun i sh-cu sumar

§ calu-al Dumnidzã sm – insectã (prici) tsi sh-u-adutsi cu un flitur, cu truplu multu lungu sh-suptsãri sh-cu patru arpiti lundzi dinãpoea-a caplui cu cari poati s-azboairã multu agonja
{ro: calul dracului, libelulă}
{fr: libellule}
{en: dragon-fly}

§ cãlic (cã-lícŭ) sm cãlits (cã-lítsĭ) – cal njic
{ro: căluşel}
{fr: petit cheval}
{en: little horse, pony}

§ cãlãriu1 (cã-lã-ríŭ) sm fãrã pl – multimi di calj i cãvãlari
{ro: mulţime de cai}
{fr: foule de chevaux}
{en: group of horses}
ex: multu cãlãriu (multimi di calj) treatsi

§ cãlãriu2 (cã-lã-ríŭ) sn cãlãriuri (cã-lã-rí-urĭ) – ascheri tsi urdinã shi s-alumtã ncãlar; cãvãlãrii, cãlãrimi
{ro: cavalerie}
{fr: cavalerie}
{en: cavalry}

§ cãvãlãrii/cãvãlãrie (cã-vã-lã-rí-i) sf cãvãlãrii (cã-vã-lã-ríĭ) – (unã cu cãlãriu2)
ex: pizura shi cãvãlãria (ascherea ncãlar); truoarã pitricu nãs nã cãvãlãrii s-lji agiungã; na iu cãvãlãria ampaturlea deadi cap

§ cãlãrimi/cãlãrime (cã-lã-rí-mi) sn pl(?) – (unã cu cãlãriu2)
ex: s-avea adunatã deavãrliga di Bituli yinghits njilj di cãlãrimi

§ ncãlar (ncã-lárŭ) adv – tsi shadi analtu pri-un cal (si s-ducã iuva, di-aradã, tu loc ca si s-ducã pripadi); tsi ari ncãlicatã pri tsiva (cal, om, vãrã-altã pravdã, vãr lucru, etc.); ancãlar, cãlar, cãvalã, cãlari, ncãlicat, ancãlicat, ãncãlicat, deca, decã;
(expr:
1: toba ncãlar = agioc di cilimeanj;
2: hiu ncãlar = hiu domnu, va si s-facã cum voi mini;
3: featã di ncãlar = featã tu ilichii, ti mãrtari)
{ro: călare}
{fr: à cheval}
{en: on horseback}
ex: armãnlu ncãlar (ncãlicat pri cal), i vai doarmã, i vai cãntã; s-armãtusi ghini-mushat, shi ncãlar (pi cal), pi cali nchisi sã s-ducã pisti tut loclu; mash pri el ãl tsãni ncãlar; tritsea ascheri ncãlar; furlu, ncãlar pri zvercã
(expr: s-hiumusi, s-arcã pri el); cara s-easã lucrili (s-facã) ashi cum vrem noi, va him ncãlar
(expr: va him domnji)

§ ancãlar (an-cã-lárŭ) adv – (unã cu ncãlar)

§ cãla-ri1/cãlare (cã-lá-ri) adv – (unã cu ncãlar)
ex: nicã s-primnã pri at cãlare

§ calar1 (ca-lárŭ) adv – (unã cu ncãlar)

§ cãlar1 (cã-lárŭ) adv – (unã cu ncãlar)
ex: isha la priimnari unãoarã n dzuã cãlar pri un cal, tsi fudzea ca un zmeu; tra s-ti-aduc cãlar acasã

§ cãvalã1 (cã-vá-lã) adv – (unã cu ncãlar)
ex: un om cãvalã (ncãlar) pri cal; mi dush la el cãvalã (ncãlar); cãvalã pri un nior; aush, lja-mi cãvalã (ncãlar, ngrãshca); lji s-arucarã cãvalã al Ghegã; pãnã tora noi him cãvalã (cãlari); pri-un cal albu nãs cãvalã; tut shi tuti yin cãvalã; pot s-aravdu cãvalã (cãlari)?; shedz cãvalã pi potan; arapi feata, u bagã n sac, cãvalã shi fudzi; di cãvalã scoasi cãciula sh-u bãgã tu shurcã, u umplu shi biu

§ cãvalã2 (cã-vá-lã) sf cãvãlj (cã-vắljĭ) – cal tsãnut shi nvitsat tra s-poartã oaminj cãvalã (ncãlar); cal di cãvalã; cal di binechi; binec, binechi, timbilichi
{ro: cal de călărit}
{fr: cheval de selle}
{en: saddle-horse}
ex: cãvãlj cu frãn ãn gurã, cari-aduc pri-armãnj cãlari; io am un cal di cãvalã (binec, di binechi); cãti cãvãlj vrei s-acats?

§ cãvalã3 (cã-vá-lã) sf cãvãlj (cã-vắljĭ) – atsea tsi fatsi omlu cãndu ncalicã un cal; nvitsarea shi prahticarea-a murafetiljei di ncãlicari a calui shi shidearea ncãlar; tehnea shi mãsturilja tsi u-aspun oaminjlji ncãlicats pri cal (cu shidearea ncãlar, alãgarea tsi lj-u fac a calui, ansãrirea pristi cheadits, etc.)
{ro: călărie}
{fr: équitation}
{en: equitation, riding}
ex: di dorlu a cãvalãljei, ncãlicã gumarlu

§ cãvãlar1 (cã-vã-lárŭ) sm cãvãlari (cã-vã-lárĭ) – omlu tsi sta icã urdinã ncãlar; cavalarã, cãlãrets
{ro: călăreţ}
{fr: chevalier}
{en: horse rider}
ex: nizam cãvãlar; un gioni cãvãlar; tritsea prin dzãri un cãvãlar

§ cavalarã (ca-va-la-rắ) sm cavalaradz (ca-va-la-rádzĭ) sm – (unã cu cãvãlar1)

§ cãlãrets (cã-lã-rétsŭ) sm cãlãrets (cã-lã-rétsĭ) – (unã cu cãvãlar1)
ex: suflitlu nsus, suflitlu nghios, tu mesi lemnu uscãcios (angucitoari: cãlãretslu); patru njishcã, patru imnã (angu-citoari: cãlãretslu); tricurã dauã tabori di cãlãrets; veadi cã yini un cãlãrets cu ayiusealã

§ ncalic (nca-licŭ) vb I ncãlicai (ncã-li-cáĭ), ncãlicam (ncã-li-cámŭ), ncãlicatã (ncã-li-cá-tã), ncãlicari/ncã-licare (ncã-li-cá-ri) – mi-alin shi stau ncãlar pri-un cal (altã prav-dã, un om i vãrã lucru); ãncalic, ancalic;
(expr:
1: mi ncalicã = nj-cad multi pri cap sh-pri suflit; mi curmã (apitrusescu) cripãrli, gaileadzlji, chiderli, etc.; expr:
2: bãrbatlu ncalicã muljarea = bãrbatlu s-bagã tu-ashtirnut cu-unã muljari, u-ampihiurã, u-ambairã, etc.;
3: mi ncalicã muljarea = fac mash tsi-nj dzãtsi muljarea, nu es dit zborlu-a ljei;
4: mi ncãlicarã dratslji = nj-intrarã dratslji tu suflit, mi ursescu dratslji, fac ca dratslji, mi portu multu-arãu)
{ro: încăleca, domina}
{fr: monter à cheval, chevaucher; se mettre à califourchon; dominer}
{en: mount, ride a horse; dominate}
ex: ncãlicã calu (s-alinã pri cal) sh-fudzi; mula s-apleacã di u ncalic; cari ncalicã mula-a altui, s-dipuni tu mesea di cali; shi ncãlicarã caljlji; lu ncãlicarã dratslji
(expr: intrarã dratslji tu el, fatsi ca dratslji); lu ncãlicã fumealja
(expr: lu-apitrusirã gaileadzlji tsi lj-adutsea fumealja); lu ncãlica
(expr: lu-apitrusea) gailelu; cucotlu ncalicã
(expr: u-ambairã) gãljina

§ ncãlicat (ncã-li-cátŭ) adg ncãlicatã (ncã-li-cá-tã), ncãlicats (ncã-li-cátsĭ), ncãlica-ti/ncãlicate (ncã-li-cá-ti) – tsi s-ari alinatã pri tsiva shi sta ncãlar; atsel (om, pravdã, lucru) pri cari s-ari alinatã cariva; ãncãlicat, ancãlicat
{ro: încălecat, dominat}
{fr: monté à cheval, chevauché; mis à califourchon; (homme, cheval, etc.) sur lequel on a monté; dominé}
{en: mounted, saddled on a horse, riding a horse; (horse, man, etc.) on which somebody has mounted; dominated}

§ ncãlicari/ncãlicare (ncã-li-cá-ri) sf ncãlicãri (ncã-li-cắrĭ) – atsea tsi fatsi atsel tsi ncalicã; ãncãlicari, ancãlicari
{ro: acţiunea de a încăleca; de a domina}
{fr: action de monter à cheval, de chevaucher; de se mettre à califourchon; de dominer}
{en: action of mounting, of riding a horse; of dominating}

§ ancalic (an-cá-licŭ) vb I ancãlicai (an-cã-li-cáĭ), ancãlicam (an-cã-li-cámŭ), ancãlicatã (an-cã-li-cá-tã), ancãlicari/ancãlicare (an-cã-li-cá-ri) – (unã cu ncalic)
ex: ancãlicã calu sh-lipidã dzeana; ancalicã multu ghini

§ ancãlicat (an-cã-li-cátŭ) adg ancãlicatã (an-cã-li-cá-tã), ancãlicats (an-cã-li-cátsĭ), ancãlicati/ancãlicate (an-cã-li-cá-ti) – (unã cu ncãlicat)

§ ancãlicari/ancãlicare (an-cã-li-cá-ri) sf ancãlicãri (an-cã-li-cắrĭ) – (unã cu ncãlicari)

§ ãncalic (ãn-cá-licŭ) vb I ãncãlicai (ãn-cã-li-cáĭ), ãncãlicam (ãn-cã-li-cámŭ), ãncãlicatã (ãn-cã-li-cá-tã), ãncãlicari/ãncãlicare (ãn-cã-li-cá-ri) – (unã cu ncalic)
ex: ma diznou ãncãlicash

§ ãncãlicat (ãn-cã-li-cátŭ) adg ãncãlicatã (ãn-cã-li-cá-tã), ãncãlicats (ãn-cã-li-cátsĭ), ãncãlicati/ãncãlicate (ãn-cã-li-cá-ti) – (unã cu ncãlicat)

§ ãncãlicari/ãncãlicare (ãn-cã-li-cá-ri) sf ãncãlicãri (ãn-cã-li-cắrĭ) – (unã cu ncãlicari)

§ ncãlicãturã (ncã-li-cã-tú-rã) sf ncãlicãturi (ncã-li-cã-túrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva ncalicã tsiva; ncãlicari;
(expr: ncãlicãturã = muljari nitinjisitã cu hui arushinoasi, putanã, palju-muljari
{ro: încălecare; femeie josnică}
{fr: action de monter à cheval; femme de mauvaise vie}
{en: action of mounting a horse; woman of low morals}
ex: palju ncãlicãtura, palju-apreasa di tsal Nasta

§ discalic (dis-ca-licŭ) vb I discãlicai (dis-cã-li-cáĭ), discãlicam (dis-cã-li-cámŭ), discãlicatã (dis-cã-li-cá-tã), discãlicari/discãlicare (dis-cã-li-cá-ri) – dipun di pri-un cal (altã pravdã, un om i vãrã lucru); dipun cãtrã nghios tu-aripidinã; dipun; (fig: discalic = chindruescu (discalic di pri cal!) sh-mi curdusescu tu-un loc trã dizvursiri, mãcari, durnjiri, etc. cãndu calea easti lungã)
{ro: descăleca}
{fr: descendre de cheval}
{en: dismount a horse}
ex: cã s-apleacã di iu u ncalic, cã s-apleacã iu discalic (dipun); tu-aripidinã s-discalits (s-dipunj); cum vinji discãlicã (dipusi) di pri cal; discãlicãm la hani (fig: dipusim di pri calj, astãmãtsim la hani); nu discãlicã amirãlu shasprãdzatsi di sãhãts

§ discãlicat (dis-cã-li-cátŭ) adg discãlicatã (dis-cã-li-cá-tã), discãlicats (dis-cã-li-cátsĭ), discãlicati/discãlicate (dis-cã-li-cá-ti) – tsi ari dipusã di pri tsiva (cal, altã pravdã, un om i vãrã lucru); dipus
{ro: descălecat}
{fr: descendu de cheval}
{en: dismounted from a horse}

§ discãlicari/discãlicare (dis-cã-li-cá-ri) sf discãlicãri (dis-cã-li-cắrĭ) – atsea tsi fatsi atsel tsi discalicã; discãlicãturã, discãlicatã, dipuneari
{ro: acţiunea de a descăleca; descălecare; popas, etapă}
{fr: action de descendre de cheval; halte, étape}
{en: action of dismounting a horse; halt, stage}

§ nidiscãlicat (ni-dis-cã-li-cátŭ) adg nidiscãlicatã (ni-dis-cã-li-cá-tã), nidiscãlicats (ni-dis-cã-li-cátsĭ), nidiscãlica-ti/nidiscãlicate (ni-dis-cã-li-cá-ti) – tsi nu-ari dipusã di pri cal; tsi sta ninga ncãlar
{ro: nedescălecat}
{fr: qui n’a pas descendu du cheval}
{en: not dismounted from a horse}
ex: nidiscãlicat (ninti ca s-discalicã) ghini di pi cal, grailu dit gurã-lj fu

§ nidiscãlica-ri/nidiscãlicare (ni-dis-cã-li-cá-ri) sf nidiscãlicãri (ni-dis-cã-li-cắrĭ) – atsea tsi fatsi atsel tsi nu discalicã
{ro: acţiunea de a nu descăleca}
{fr: action de ne pas descendre du cheval}
{en: action of not dismounting a horse}

§ discãlicãtoari/discãlicãtoare (dis-cã-li-cã-tŭá-ri) sf discãlicãtori (dis-cã-li-cã-tórĭ) – loclu iu s-fatsi discãlicarea;
(expr: discãlicãtoari = loclu iu s-fatsi unã cunachi cãndu calea easti lungã)
{ro: loc de descălecat, loc de popas}
{fr: endroit de la descente de cheval, de la halte, de l’étape}
{en: place of dismounting, of the halt}

§ discãlicãturã (dis-cã-li-cã-tú-rã) sf discãlicãturi (dis-cã-li-cã-túrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva discalicã, icã discalicã tsiva; discãlicatã, discãlicari
{ro: descălecare}
{fr: descente de cheval}
{en: dismounting a horse}

§ discãlicatã (dis-cã-li-cá-tã) sf fãrã pl – (unã cu discãlicãturã)
ex: tu discãlicata-a lui, agiumsim sh-noi

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

coardã2

coardã2 (cŭár-dã) sf cordzã (cór-dzã) – sirma (hoarda) di la unã avyiulii (chitarã, mandulinã, buzuchi, etc.) cari, cãndu sta teasã (ncurdatã) shi easti chipinatã (fricatã, aguditã, etc.) scoati unã boatsi dultsi sh-mushatã ca di cãntic; sirma (cioara sãnãtoasã) di la un duxar cari, teasã cu dinami, ari putearea s-aminã sãdzeata (sãita) diparti tra s-agudeascã dushmanlu i avinaticlu;
(expr: coardi-coardi lji si dutsi; l-talji coardi, coardi = inima-lj treamburã di fricã i di vreari)
{ro: coardă (de vioară, de arc, etc.)}
{fr: corde de violon, d’arc, etc.}
{en: string (of violin, bow, etc.)}
ex: cordzã di lirã; cãndu vru sh-ghiftul s-gioacã, s-arupsi coarda di-avyiulii

§ hoardã2 (hŭár-dã) sf hordzã (hór-dzã) – (unã cu coardã2)

§ ncurdedz (ncur-dédzŭ) (mi) vb I ncurdai (ncur-dáĭ), ncurdam (ncur-dámŭ), ncurdatã (ncur-dá-tã), ncurdari/ncurdare (ncur-dá-ri) – lundzescu (tindu) sh-u-alas si sta ma lungã unã coardã (sirmã, cioarã, etc.); tindu coarda di la unã avyiulii (chitarã, etc.) cãndu u curdusescu, tra s-poatã si scoatã (cãndu easti teasã sh-chipinatã, fricatã, aguditã, etc.) unã boatsi dultsi sh-mushatã la scara tsi u voi; tindu coarda-a duxarlui tra s-hibã etimã trã aminarea-a sãitãljei (fig: mi ncurdedz = (i) nj-tindu mushcljilj dit truplu ntreg tra s-pot s-fac un copus greu; nj-bag mintea multu tra s-mutrescu, s-avdu i s-fac tsiva shi s-aduchescu ghini tsi s-fatsi; (ii) mi fac (armãn) corcan sh-fãrã tra s-pot s-mi min multu (limnusescu, mãrmurisescu, etc.) di-arcoari, fricã, etc.)
{ro: încorda (coardă, corpul); înţepeni}
{fr: tendre; pétrifier}
{en: stretch (string of violin, bow, etc.); petrify}
ex: ncurdã ghini sirmili di la avyiulii (curdusi ghini avyiulia) ninti ca si s-ducã la numtã; lji si ncurdarã (teasirã, streasirã) vinili di la gushi di copuslu tsi featsi

§ ncurdat (ncur-dátŭ) adg ncurdatã (ncur-dá-tã), ncurdats (ncur-dátsĭ), ncurdati/ncurdate (ncur-dá-ti) – tsi easti sh-armãni tes
{ro: încordat (coardă, corpul), înţepenit}
{fr: tendu, pétrifié}
{en: stretched, strained, petrified}

§ ncurdari/ncurdare (ncur-dá-ri) sf ncurdãri (ncur-dắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu si ncurdeadzã unã coardã

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

cruescu

cruescu (cru-ĭés-cu) vb IV cruii (cru-íĭ), crueam (cru-ĭámŭ), cruitã (cru-í-tã), cruiri/cruire (cru-í-ri) –
1: talj unã tsãsãturã (pãndzã, curazei, adimtu, pustavi, etc.) tra s-fac un stranj (cãmeashi, fustani, pantaloni, custumi, etc.) cari sã-lj yinã ghini pi trup a omlui (cu forma sh-mãrimea tsi lipseashti);
2: ljau unã apofasi di cum lipseashti s-fac tra s-agiungu la scupolu tsi lu-am; bag di cali planurli trã fãtsearea-a unui lucru; cuirescu, curescu, ndreg, andreg, ãndreg, curdisescu, curdusescu, ncurdusescu, uidisescu, apufãsescu, bag tu-aradã, bag di cali;
(expr:
1: lj-cruescu unã = ãl bat ghini, ãlj dau unã bãteari bunã, ãlj dau un shcop sãnãtos;
2:
(expr: di un lemnu him cruits = nã uidisim multu, dip canda him faptsã unã soi, di Dumnidzã)
{ro: croi; plănui}
{fr: couper, tailler; planifier, faire des projets}
{en: cut (clothes); plan}
ex: araftul nã crueashti (nã li coasi, fatsi, ndreadzi pi misurã) stranjili; crueashti (ari tu minti, si ndreadzi) sã-nj facã tsiva; featsirã cum u cruirã (cum li ndreapsirã lucrili ta si s-facã); Dumnidzãlu acshi crui (li bãgã di cali); tu fatsã unã-ts zburashti, shi dinãpoi altã-ts crueashti; tsi-lj s-avea cruitã; mindizlu crui (ndreapsi, aspusi, lo apofasea di cum si s-facã) calea; nitsi draclu nu shi shtea di cum u crui (u bãgã di cali) nãs tutã luguria aistã; nu va s-pot s-lji cruescu (s-lji ndreg, curdisescu) unã minciunã; lu-acatsã di-lj cruescu un shcop (di-l bat); ãl cruirã-cruirã (l-bãturã, l-bãturã) cu parlu pãnã-l vãtãmarã; cruea-lj, veargã, unã a atsilui cari ti vindu
(expr: bati-l, dã-lj un shcop, a atsilui cari ti vindu)

§ cruit (cru-ítŭ) adg cruitã (cru-í-tã), cruits (cru-ítsĭ), cruiti/cruite (cru-í-ti) – (stranj) tsi s-ari tãljatã, cusutã shi ndreaptã sã-lj yinã ghini pi trup a omlui; tsi easti ndreptu tra si s-facã dupã cum s-ari loatã apofasea ninti; cuirit, curit, ndreptu, andreptu, ãndreptu, curdisit, curdusit, ncurdusit, uidisit, apufãsit, bãgat tu-aradã, bãgat di cali
{ro: croit; plănuit}
{fr: coupé, taillé, confectionné, tramé, projetté; (projet) fait}
{en: cut (clothes); planned}
ex: di un lemnu suntu cruits (faptsã; expr: s-uidisescu multu); acshi-i cruitã (faptã) nãsã

§ cruiri/cruire (cru-í-ri) sf cruiri (cru-írĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-crueashti tsiva; cuiriri, curiri; ndridzeari, andridzeari, ãndridzeari, curdisiri, curdusiri, ncurdusiri, uidisiri, apufãsiri; (fig: cruiri = bãteari, dari shcop)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

curdhusescu

curdhusescu (cur-dhu-sés-cu) (mi) vb IV curdhusii (cur-dhu-síĭ), curdhuseam (cur-dhu-seámŭ), curdhusitã (cur-dhu-sí-tã), curdhusiri/curdhusire (cur-dhu-sí-ri) – unã cu curdusescu

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã vedz: curdusescu