|
|
atãxii/atãxie
atãxii/atãxie (a-tãc-sí-i) sf atãxii (a-tãc-síĭ) – starea-a lucrului tsi nu-ari aradã (tsi easti alocut, palaz, naljurea); lipsã di-aradã; nearadã, acãtãstãsii, acatastasi, mintiturã, arãeatã
{ro: dezordine}
{fr: désordre}
{en: disorder}
§ atacta (á-tac-ta) adv – tsi nu-ari aradã; tsi easti fãrã-aradã; alocut, palaz, naljurea
{ro: dezordonat}
{fr: en désordre}
{en: disorderly}
§ acatastasi/acatastase (a-ca-tás-ta-si) sf pl(?) – (unã cu atãxii)
§ acãtãstãsii/acãtãstãsie (a-cã-tãs-tã-sí-i) sf acãtãstãsii (a-cã-tãs-tã-síĭ) – (unã cu atãxii)
acatastasi/acatastase
acatastasi/acatastase (a-ca-tás-ta-si) sf – vedz tu atãxii
T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã vedz: atãxiiacãtãstãsii/acãtãstãsie
acãtãstãsii/acãtãstãsie (a-cã-tãs-tã-sí-i) sf – vedz tu atãxii
T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã vedz: atãxiialocut
alocut (a-ló-cutŭ) adg alocutã (a-ló-cu-tã), alocuts (a-ló-cutsĭ), alocuti/alocute (a-ló-cu-ti) – tsi nu-ari aradã; tsi s-aflã tu-unã stari (catastasi, arãeatã, atãxii, mintiturã) fãrã-aradã; tsi nu easti unã soi cu-alantã dunjai; paraxin, tronciu, ahoryea
{ro: dezordonat, bizar}
{fr: pêle-mêle, désordonné; bizarre}
{en: untidy; odd, strange}
ex: om alocut (tsi nu-ari aradã, tsi easti ahoryea, tronciu)
§ alocuta (a-ló-cu-ta) adv – (lucri) tsi s-aflã amisticati, mprusculiti, bãgati un pisti-alantu fãrã nitsiunã aradã, di nu shtii omlu iu poati s-aflã tsi caftã; ghilishti, alandala, darmadan, cioarã-boarã, ciora-bora
{ro: talmeş-balmeş}
{fr: pêle-mêle}
{en: pell-mell, helter skelter}
andarã
andarã (an-dá-rã) sf andãri (an-dắrĭ) shi andãruri (an-dắ-rurĭ) – ntunearic i negurã (faptã di fum, pulbiri, aburi ishits dit apa tsi s-aflã tu loc, etc.) tsi s-arãspãndeashti tu aerã di nu poati omlu s-veadã ghini sh-diparti; cãtãcnii, cãtãhnii, eamã, negurã; (fig: andarã = (i) mintireaji, arãeatã, acatastasi, atãxii, nearadã, etc.; (ii) niisihii, vrondu, zbor tsi s-arãspãndeashti ca andara pristi tut loclu)
{ro: pâclă, ceaţă, nori de fum sau praf; turbureală, nelinişte, vacarm, alarmă}
{fr: brouillard, nuage de fumée ou poussière; vacarme, allarme}
{en: fog, mist, cloud of smoke or dust; uproar, alarm}
ex: tsi andarã (negurã) s-featsi di fum; andarã (negurã) di pulbiri; tu horli-a noastri eara andarã (fig: mintireaji, niisihii); si s-ducã andarã (fig: si s-ducã ca andara pristi tut loclu); s-u-ardu pãnea astã searã, sã-lj si ducã andarã (fig: si s-avdã pristi tut loclu); tsi andarã (arãeatã, acãtãstãsii) easti tu-aestã casã!
aradã1
aradã1 (a-rá-dã) sf arãdz (a-rắdzĭ) – starea-a lucrilor tsi s-aflã bãgati un dupã-alantu (ca tu-un bair, sireauã, udopsu, dupã cum lipseashti, dupã cum s-tihiseashti icã dupã cum u va cariva); loclu dit aestã stari (sireauã) tu cari s-aflã un di-aesti lucri; bair (di mãrdzeali tu-unã ghiurdani, di zboarã tu-unã carti, etc.), radã, arãdãrichi; bair, chindinar, ordu, sãrã, sireauã, taxi, nizami, udopsu, etc.; strat, palã, petur, etc.;
(expr:
1: om di-aradã = om ca tuts alantsãlj, cum lipseashti s-hibã;
2: om cama di-aradã = om di soi ma bunã, di-ugeachi;
3: nu da aradã = zburashti fãrã aradã)
{ro: ordine, rând; salbă}
{fr: ordre, arrangement, rang; file; collier}
{en: order, arrangement, rank; file; necklace}
ex: bãgai aradã (ndrepshu, anischirsii) n casã; am aradã la beari (shtiu cum s-beau, beau cum lipseashti); voi nu-avets aradã (lucrili li-avets cãtrã naljurea); bagã-li lucrili tu-aradã (cum lipseashti, un dupã-alantu); imnã tu-aradã (tu sireauã, un dupã-alantu); patru dzãli tut pi-aradã (sireauã); unã aradã (un strat, un petur) di chetri, unã aradã (un strat, unã palã) di tsarã; s-nã pitritsets ãndauã arãdz (bairi di zboarã tu-unã carti); easti om di-aradã
(expr: ca tuts alantsãlj); gionj, ma di-aradã
(expr: ma bunj, di-ugeachi, di soi bunã); dupã cum n-adutsi arada (dupã loclu tsi lu-avem tu-aradã; icã, (vedz aradã2), dupã cum u caftã adetea)
§ radã (rá-dã) sf rãdz (rắdzĭ) – (unã cu aradã1)
ex: eshti pi-ahtari radã (aradã, stari)?
§ nearadã (nea-rá-dã) sf nearãdz (nea-rắdzĭ) – lipsã di-aradã; starea-a unui lucru tsi nu-ari aradã (tsi easti alocut, palaz, naljurea); acãtãstãsii, acatastasi, mintiturã, arãeatã, atãxii
{ro: dezordine}
{fr: désordre}
{en: disorder}
ex: ari mari nearadã n casã
§ arãdãrichi/arãdãriche (a-rã-dã-rí-chi) sf arãdãrichi (a-rã-dã-ríchĭ) – lucri bãgati sã sta tu-aradã un dupã-alantu; bair (di galbinj, bãgat multi ori deavãrliga di capelã, di fes); bair cu un i ma multi lucri (mãrdzeali, flurii, chitritseali, nishenj, etc.) bãgati tu-aradã sh-tricuti prit un hir (silivar, etc.) tra si s-poartã digushi trã mushuteatsã (trã adutseari aminti, tra s-nu s-lja di oclju, tra s-treacã ghini, etc.); rãdãrichi, aradã, ordu, udopsu, sãrã, sireauã; bair, ghiurdani, ghirdani
area
area (a-reá) adv – tsi suntu diparti un di-alantu; tsi nu s-fatsi multi ori cu-arada; tsi suntu arari; aretcu, arar, rar
{ro: rar}
{fr: rarement}
{en: rare, seldom}
ex: area yini pri la noi s-nã veadã; di-atumtsea nãsi area s-duc la picurari; cãt ma area (aretcu) prashlji, ahãt ma grash s-fac
§ arãescu1 (a-rã-ĭés-cu) vb IV arãii (a-rã-íĭ), arãeam (a-rã-ĭámŭ), arãitã (a-rã-í-tã), arãiri/arãire (a-rã-í-ri) – li fac s-hibã cama arari, lucrili (tsi s-afla deadun tu-un loc); lucrili tsi s-aflã aproapea, li fac si s-dipãrteadzã un di-alantu; arãspãndescu, rãspãndescu, arãspãndzãscu, arãspãndzu, aruversu, scrupsescu, scurpisescu, scorpisescu, prãstuescu
{ro: rări, rarefia, împrăştia}
{fr: raréfier, rendre rare, éparpiller}
{en: rarefy, make scarce, spread}
ex: el lj-arãi prashlji n bãhce (lji ndipãrtã un di-alantu, cu scutearea-a atsilor tsi s-afla tu mesi); oaspitslji arãirã (s-arãspãndirã) ca cãprili; arãirã (s-arãspãndirã) prit pãduri; arãits-vã! (arãspãndzãts-vã!); oaminjlji arãirã
§ arãit1 (a-rã-ítŭ) adg arãitã (a-rã-í-tã), arãits (a-rã-ítsĭ), arãiti/arãite (a-rã-í-ti) – tsi easti mutat dit un loc njic (iu sta adunat cu altsã) tu-un loc ma mari iu va s-aflã ma ndipãrtat di altsã; arãspãndit, rãspãndit, arãspãndzãt, aruvirsat, scrupsit, scurpisit, scorpisit, prãstuit
{ro: rărit, rarefiat, împrăştiat, dispersat}
{fr: raréfié, rendu rare, éparpillé}
{en: rarefied, made scarce, spread}
ex: nj-u mintea arãitã (dusã, scrupsitã) diparti
§ arãiri1/arãire (a-rã-í-ri) sf arãiri (a-rã-írĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-arãeashti tsiva; arãspãndiri, rãspãndiri, arãspãndzãri, aruvirsari, scrupsiri, scurpisiri, scorpisiri, prãstuiri
{ro: acţiunea de a răspândi, de a împrăştia, de a dispersa; răspândire, împrăştiere, dispersare}
{fr: action de raréfier, d’éparpiller, de disperser}
{en: action of rarefying, of making scarce, of spreading, of dispersing}
ex: yini chirolu di-arãiri (di-arãspãndiri, di fãtseari ma arettsi)
atacta
atacta (á-tac-ta) adv – vedz tu atãxii
T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã vedz: atãxiipãtãxescu
pãtãxescu (pã-tãc-sés-cu) (mi) vb IV pãtãxii (pã-tãc-síĭ), pãtã-xeam (pã-tãc-seámŭ), pãtãxitã (pã-tãc-sí-tã), pãtãxiri/pãtãxire (pã-tãc-sí-ri) – lj-dzãc a unui tra s-fugã di-aoa (s-lu lja neclu, si s-ducã la drats, la treilji drats, etc.); ngãrmisescu
{ro: drăcui, trimite la dracu}
{fr: renvoyer au diable}
{en: tell someone to go (send) to hell}
ex: s-ti duts s-ti pãtãxeshti; tsi?, tsi s-ti njiri, s-ti pãtãxeshti (s-ti duts la drats)
§ pãtãxit (pã-tãc-sítŭ) adg pãtãxitã (pã-tãc-sí-tã), pãtãxits (pã-tãc-sítsĭ), pãtãxiti/pãtãxite (pã-tãc-sí-ti) – tsi easti pitricut la drats
{ro: drăcuit, trimis la dracu}
{fr: renvoyé au diable}
{en: told to go to hell}
§ pãtãxiri/pãtãxire (pã-tãc-sí-ri) sf pãtãxiri (pã-tãc-sírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu un pãtãxeashti pri cariva
{ro: acţiunea de a drăcui, de a trimite la dracu}
{fr: action de renvoyer au diable}
{en: action of telling someone to go to hell}
xetasi/xetase
xetasi/xetase (csé-ta-si) sf xetasi (csé-tasĭ) – mutrirea (cãftarea) tsi s-fatsi cu multã cãshtigã a unui lucru, tra si s-aflã tamam tsi easti (cum lucreadzã, etc.); ntribãrli tsi-lj si bagã a unui tra si s-aflã tsi cunoashti (tsi mindueashti, tsi shtii, etc.); exetasi, setasi, ispit, xitãxiri, sãtãxiri, sitãxiri, discuseari, discãrfusiri
{ro: examen, examinare, cercetare}
{fr: examen, recherche, investigation}
{en: research; investigation}
ex: featsim xetasea-a lui (l-mutrim, lu ntribãm, lu discusum)
§ exetasi/exetase (ec-sé-ta-si) sf exetasi (ec-sé-tasĭ) – (unã cu xetasi)
§ setasi/setase (sé-ta-si) sf setasi (sé-tasĭ) – (unã cu xetasi)
§ sitã2 (sí-tã) sf siti/site (sí-ti) – (unã cu xetasi)
§ xitãxescu (csi-tãc-sés-cu) vb IV xitãxii (csi-tãc-síĭ), xitãxeam (csi-tãc-seámŭ), xitãxitã (csi-tãc-sí-tã), xitãxi-ri/xitãxire (csi-tãc-sí-ri) – mutrescu cu multã cãshtigã un lucru tra sã nvets cum easti (tsi easti, cum lucreadzã, ma s-hibã bun, etc.); trec un lucru ca prit sitã; trec prit tsir shi prit sitã; lu ntreb cariva (l-discos, l-discãrfusescu) tra s-aflu tsi shtii (tsi tsãni ascumtu sh-nu va sã spunã, ma sã shtibã tsiva, etc.); xitãsescu, sitãxescu, sãtãxescu, discos, discãrfusescu
{ro: examina, cerceta}
{fr: examiner, s’informer}
{en: examin, search, get information}
ex: u xitãxi la pãzari (u mutri ghini cãndu fãtsea pãzarea); lu xitãxii ghini
§ xitãxit (csi-tãc-sítŭ) adg xitãxitã (csi-tãc-sí-tã), xitãxits (csi-tãc-sítsĭ), xitãxiti/xitãxite (csi-tãc-sí-ti) – tsi easti mutrit cu sãshtigã di cariva (tra s-lu-aflã tsi shtii, cari easti, tsi tsãni ascumtu sh-nu va s-dzãcã i si s-veadã, etc.); xitãsit, sitãxit, sãtãxit, discusut, discãrfusit
{ro: examinat, cercetat}
{fr: examiné, informé}
{en: examined, searched}
§ xitãxiri/xitãxire (csi-tãc-sí-ri) sf xitãxiri (csi-tãc-sírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva xitãxeashti; xitãsiri, sitãxiri, sãtãxiri, discuseari, discãrfusiri