|
|
Hristo
Hristo (Hris-tó) sm fãrã pl – Hiljlu-al Dumnidzã; Dumnidzãlu-a crishtinjlor; unã di treili pãrtsã (Hiljlu) dit Ayiu-Triada; Hrishto;
(expr:
1: sãndzili-a Hristolu = yinlu cu cari s-cumãnicã crishtinlu;
2: lj-si fitã Hristolu n casã; canda-lj si featsi Hristolu n casã = ari iftihii, hãrãcupilji n casã, easti hãrios;
3: easti di soea-a Hristolui = easti ghiftu)
{ro: Iisus Hristos}
{fr: Christ}
{en: Christ}
ex: tu chirolu atsel imna Hristolu pri padi; trã Hristolu nãsh cãdzurã; Hriste-mu, dzãc aushlji; ts-u cãftash, Hriste-nj!; cã tsi-u-adusi Hristolu, cã tsi-u-adusi Stãmãria, tsi-ai faptã?; u-adusi muljarea mãcarea pri measã, sh-u vluyisi Hristolu
§ Hrishto (Hrish-tó) sm fãrã pl – (unã cu Hristo)
ex: ishirã cu Hrishtolu; mi pidipsii ca Hrishtolu
Hristou
Hristou (Hris-tóŭ) sm fãrã pl – scriari neaprucheatã tu-aestu dictsiunar; vedz Hristo
T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascãacumpãr
acumpãr (a-cúm-pãrŭ) (mi) vb I acumpãrai (a-cum-pã-ráĭ), acum-pãram (a-cum-pã-rámŭ), acumpãratã (a-cum-pã-rá-tã), acumpãra-ri/acumpãrare (a-cum-pã-rá-ri) – plãtescu (dau pãradz) tra s-ljau un lucru; acumpru, ancumpãr, ancupãr, cumpru, cumpãr, cupãr; (fig:
1: acumpãr = (i) aduchescu, ascultu; (ii) pistipsescu, nvets lucri; (iii) caftu s-aflu tsi shtii, lu shpiunedz; expr:
2: acumpãr multi sh-vindu putsãni = ascultu multu shi zburãscu putsãn;
3: (om) tsi ti vindi sh-ti-acumpãrã = (om) tsi poati s-ti-arãdã cu zboarãli;
4: zboarãli li ari acumpãrati = zburashti putsãn, cu putsãni zboarã; zboarãli-lj suntu scumpi, canda-lj suntu acum-pãrati)
{ro: cumpăra}
{fr: acheter}
{en: buy}
ex: acumpãrã doi sats di pãni; ca s-acumpãrã cari di cari; acumpãrai un cal; preftul lu-acumpãrã (fig: aduchi) cãts pãradz fatsi; acumpãrai (fig: aduchii) tuti cãti li zbura; acumpãrã-l (fig: caftã s-vedz, mutrea, aflã, aduchea) trã tsi vinji; tini nu zbura, acumpãrã (fig: ascultã)!; omlu cu minti acumpãrã (fig: nveatsã) di la altsã, nu vindi; vrea s-mi-acumpãrã (s-mi shpiuneadzã shi s-aflã di la mini) cum u dutsim, cum fatsim, tsi zburãm; acumpãrã cama multi sh-vindi putsãni
(expr: ma multu s-ascultsã dicãt si zburãshti)
§ acumpãrat (a-cum-pã-rátŭ) adg acumpãratã (a-cum-pã-rá-tã), acumpãrats (a-cum-pã-rátsĭ), acumpãrati/acumpãrate (a-cum-pã-rá-ti) – lucru loat tu loclu-a pãradzlor dats; acumprat, ancumpãrat, ancupãrat, cum-prat, cumpãrat, cupãrat
{ro: cumpărat}
{fr: acheté}
{en: bought}
§ acumpãrari/acumpãrare (a-cum-pã-rá-ri) sf acumpãrãri (a-cum-pã-rắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva acumpãrã; acumprari, ancumpãrari, ancupãrari, cumprari, cumpãrari, cupãrari, etc.
{ro: acţiunea de a cumpăra; cumpărare}
{fr: action d’acheter}
{en: action of buying}
ex: la acumpãrari dishcljidi-ts ocljilj
§ acumpru (a-cúm-pru) vb I acumprai (a-cum-práĭ), acumpram (a-cum-prámŭ), acumpratã (a-cum-prá-tã), acumprari/acumprare (a-cum-prá-ri) – (unã cu acumpãr)
ex: acumpru din hoarã un cal; li-acumpri
(expr: pistipseshti tsi tsã si spuni) sh-cama groasi
al
al (álŭ), ali (á-li) – articulu proclitic (tsi nu-ari actsentu) tsi s-bagã nãintea-a substantivlui (a unei numã) ta s-facã ginitivlu icã dativlu singular ca bunãoarã tu: dau al Dumnidzã, dau ali featã, calu al Mitrusha, dzãsh al Mitrusha, perlu-ali Marii, ded ali Marii
{ro: articol proclitic ce se pune înaintea substantivului posesor; se foloseşte şi pentru dativul singular}
{fr: article proclitique mis devant le substantif possessif}
{en: article proclitic put in front of a possessive name}
ex: ficiorlu al pap (a paplui); grailu al ljirtat (a ljirtatlui) pãrinti; tut al Dumnidzã (a Dumnidzãlui) s-featsi; sh-nãs turcu ma sh-eu un suflit hursescu al Dumnidzã (a Dumnidzãlui); ghini-lj fãtsesh al arbines (a arbineslui); cãnjlji lji s-arucarã cãvalã al ghegã; al Hristo (a Hristolui) tsi mari lucru eara?; al hiljlu (a hiljlui) di amirã ãlj vinji; al aush (a aushlui) ãlj pãru; ali vrutã (a vrutãljei) ãlj si featsi njilã; dã ali muljari (a muljariljei) aestã carti; lj-ded nelu-ali Catini
alãncescu
alãncescu (a-lãn-cĭés-cu) (mi) vb IV alãncii (a-lãn-cíĭ), alãnceam (a-lãn-cĭámŭ), alãncitã (a-lãn-cí-tã), alãnciri/alãncire (a-lãn-cí-ri) – alincescu, mi-aspun (es, mi duc) dinintea-a unui; alincescu, andzãmedz, ndzãmedz, fãnirusescu, furnisescu, pãrãstisescu, pãrãstãsescu, (mi-)aspun, dau, dau cap, scot cap, azvom, fitrusescu (dit loc)
{ro: apărea; (se) prinde la joc}
{fr: apparaître, surgir; entrer dans la ronde}
{en: appear, come into view}
ex: furlji s-alãncirã (si-aspusirã); hulera lã si alãncea (lã s-aspunea) cum alagã; Clisureanj, ascãpats di la cireapuri, si alãncirã (si-aspusirã, deadirã cap) un cãti un di la ushi
§ alãncit (a-lãn-cítŭ) adg alãncitã (a-lãn-cí-tã), alãncits (a-lãn-cítsĭ), alãnciti/alãncite (a-lãn-cí-ti) – tsi s-aspuni dininti; tsi ari datã (scoasã) cap; alincit, andzãmat, ndzãmat, fãnirusit, furnisit, pãrãstisit, pãrãstãsit, etc.
{ro: apărut; prins la joc}
{fr: apparu, surgi; entré dans la ronde}
{en: appeared, who came into view}
§ alãnciri/alãncire (a-lãn-cí-ri) sf alãnciri (a-lãn-círĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-alãnceashti tsiva i cariva; alinciri, andzãmari, ndzãmari, fãnirusiri, furnisiri, pãrãstisiri, pãrãstãsiri, etc.
{ro: acţiunea de a apărea; de a se prinde la joc}
{fr: action d’apparaître, de surgir; d’entrer dans la ronde}
{en: action of appearing, of coming into view}
§ alin-cescu (a-lin-cĭés-cu) (mi) vb IV alincii (a-lin-cíĭ), alinceam (a-lin-cĭámŭ), alincitã (a-lin-cí-tã), alinciri/alincire (a-lin-cí-ri) – (unã cu alãncescu)
ex: Scrooge, njiclu s-alinci (s-aspusi) mari; s-alinci (inshi) n cali; s-alinci (sã ndzãmã) nã searã; sh-tu yis lã si alinceashti (fãniruseashti); mi alincii (vidzui) tu yis cã earam pi-un munti-analtu; s-alincescu (fãnirusescu) minduiri arali; nj-s-alãnci nã muljari moashi; s-nji s-alinceascã (s-intrã, si s-acatsã) gionjlji n cor; alincim merlu (bãgãm unã-alumachi veardi stulsitã cu poami) stri casã
§ alincit (a-lin-cítŭ) adg alincitã (a-lin-cí-tã), alincits (a-lin-cítsĭ), alinciti/alincite (a-lin-cí-ti) – (unã cu alãncit)
§ alinci-ri/alincire (a-lin-cí-ri) sf alinciri (a-lin-círĭ) – (unã cu alãnciri)
Analipsi/Analipse
Analipsi/Analipse (A-ná-lip-si) sf fãrã pl – dzua tsi crishtinjlji yiurtisescu anãltsarea-a Hristolui la tser
{ro: Înălţarea la cer}
{fr: Fête de l’Ascension}
{en: Ascension Day}
ex: patrudzãts di dzãli dupã Pashti easti Ayea-Analipsi
Anastasi/Anastase
Anastasi/Anastase (A-nás-ta-si) sf fãr pl – atsea tsi s-featsi cãndu anye Hristolu; anyearea-a Hristolui; dzua tu cari s-yiur-tiseashti anyearea-a Hristolui; Pashti, Grailu Mari; anyeari, angheari, nyeari, anyiari, nyiari, yiari
{ro: Învierea, Paştele}
{fr: Résurrection (de Jesus), Pâques}
{en: Resurrection (of Jesus), Easter}
ex: s-dusirã la Anastasi (Grailu Mari) cu fucãrãreshtili a lor stranji
§ anãstãsescu (a-nãs-tã-sés-cu) vb IV anãstãsii (a-nãs-tã-síĭ), anãstãseam (a-nãs-tã-seámŭ), anãstãsitã (a-nãs-tã-sí-tã), anãstãsiri/anãstãsire (a-nãs-tã-sí-ri) – aduc diznou tu banã tsiva (i cariva) tsi easti (ca) mortu; (arburli) nvirdzashti diznou primuveara dupã unã earnã tsi aspuni ca mortu; nãstãsescu, anyedz, anghedz, nyedz, anyiedz, nyiedz, yiedz; mbãnedz, ãmbãnedz
{ro: învia}
{fr: ressusciter; faire revivre}
{en: resuscitate, revive}
§ anãstãsit (a-nãs-tã-sítŭ) adg anãstãsitã (a-nãs-tã-sí-tã), anãstãsits (a-nãs-tã-sítsĭ), anãstãsiti/anãstãsite (a-nãs-tã-sí-ti) – tsi s-ari turnatã tu banã (dupã tsi eara ca mortu); nãstãsit, anyeat, angheat, nyeat, anyiat, nyiat, yiat; mbãnat, ãmbãnat
{ro: înviat}
{fr: ressuscité; fait revivre}
{en: resuscitated, revived}
§ anãstãsi-ri/anãstãsire (a-nãs-tã-sí-ri) sf anãstãsiri (a-nãs-tã-sírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu anãstãseashti cariva i tsiva; nãstãsiri, anyeari, angheari, nyeari, anyiari, nyiari, yiari; mbãnari, ãmbãnari
{ro: acţiunea de a învia}
{fr: action de ressusciter; de faire revivre}
{en: action of resuscitating, of reviving}
§ nãstãsescu (nãs-tã-sés-cu) vb IV nãstãsii (nãs-tã-síĭ), nãstãseam (nãs-tã-seámŭ), nãstãsitã (nãs-tã-sí-tã), nãstãsiri/nãstãsire (nãs-tã-sí-ri) – (unã cu anãstã-sescu)
§ nãstãsit (nãs-tã-sítŭ) adg nãstãsitã (nãs-tã-sí-tã), nãs-tãsits (nãs-tã-sítsĭ), nãstãsiti/nãstãsite (nãs-tã-sí-ti) – (unã cu anãstãsit)
angulici/angulice
angulici/angulice (an-gu-lí-ci) sf angulici (an-gu-lícĭ) – numã datã la ma multi planti tsi crescu imiri tu grãdinj icã agri tu vulodz shi pãshunj, tsi au ca unã soi di tseapã tu loc, dit cari es arãdãtsinjli sh-dit cari crescu frãndzã lundzi sh-lãrdzi, cu unã sin-gurã lilici albã icã galbinã, cu-anjurizmã mushatã; lilicili fapti di-aesti planti; “lilicea-a Hristolui”; ngulici, gulici, gulaci, guleaci, gugutsã, lulucicã
{ro: băluşcă, narcisă, dafodil}
{fr: churleau, ornithogale, narcisse}
{en: ornithogalum, narcissus, daffodil}
ex: mushati-s angulicili
§ ngulici/ngulice (ngu-lí-ci) sf ngulici (ngu-lícĭ) – (unã cu angulici)
ex: cu lilici, cu ngulici pi cusitsã
§ gulici1/gulice (gu-lí-ci) sf gulici (gu-lícĭ) – (unã cu angulici)
§ gulaci/gulace (gu-lá-ci) sf gulãci (gu-lắcĭ) – (unã cu angulici)
§ guleaci/guleace (gu-leá-ci) sf guleci(?) (gu-lécĭ) – (unã cu angulici)
§ gugutsã (gu-gú-tsã) sf gugutsã (gu-gú-tsã) – (unã cu gulaci)
anyedz
anyedz (an-yĭédzŭ) vb I anyeai (an-yĭáĭ), anyeam (an-yĭámŭ), anyeatã (an-yĭá-tã), anyeari/anyeare (an-yĭá-ri) – aduc diznou tu banã tsiva (i cariva) tsi easti (ca) mortu; (arburli) nvirdzashti diznou primuveara (dupã unã earnã cãndu aspuni ca mortu); an-yiedz, nyedz, nyiedz, yiedz, anghedz, anghiedz; anãstãsescu, nãstãsescu, mbãnedz, ãmbãnedz
{ro: învia}
{fr: ressusciter; faire revivre}
{en: resuscitate, revive}
ex: Hristolu-anye; anyeadzã (u toarnã tu banã) nã gumarã psoahi; anye foclu
§ anyeat (an-yĭátŭ) adg anyeatã (an-yĭá-tã), anyeats (an-yĭátsĭ), anyeati/anyeate (an-yĭá-ti) – tsi s-ari turnatã tu banã (dupã tsi eara mortu, eara ca mortu); anyiat, nyeat, nyiat, yiat, angheat, anghiat; anãstãsit, nãstãsit, mbãnat, ãmbãnat
{ro: înviat}
{fr: ressuscité; fait revivre}
{en: resuscitated, revived}
§ anyeari/anyeare (an-yĭá-ri) sf anyeri (an-yĭérĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu anyeadzã cariva i tsiva; anyiari, nyeari, nyiari, yiari, angheari, anghiari; anãstãsiri, nãstãsiri, mbãnari, ãmbãnari
{ro: acţiunea de a învia}
{fr: action de ressusciter; de faire revivre}
{en: action of resuscitating, of reviving}
§ anyiedz (an-yi-ĭédzŭ) vb I anyiai (an-yi-ĭáĭ), anyiam (an-yi-ĭámŭ), anyiatã (an-yi-ĭá-tã), anyiari/anyiare (an-yi-ĭá-ri) – (unã cu anyedz)
§ anyiat (an-yi-ĭátŭ) adg anyiatã (an-yi-ĭá-tã), anyiats (an-yi-ĭátsĭ), anyiati/anyiate (an-yi-ĭá-ti) – (unã cu anyeat)
§ anyiari/anyiare (an-yi-ĭá-ri) sf anyieri (an-yi-ĭérĭ) – (unã cu anyeari)
§ nyedz (nyĭédzŭ) vb I nyeai (nyĭáĭ), nyeam (nyĭámŭ), nyeatã (nyĭá-tã), nyeari/nyeare (nyĭá-ri) – (unã cu anyedz)
§ nyeat (nyĭátŭ) adg nyeatã (nyĭá-tã), nyeats (nyĭátsĭ), nyeati/nyeate (nyĭá-ti) – (unã cu anyeat)
§ nyeari/nyeare (nyĭá-ri) sf nyeri (nyĭérĭ) – (unã cu anyeari)
apostul1
apostul1 (a-pós-tulŭ) sm apostulj (a-pós-tuljĭ) shi apustolanj (a-pus-tó-lanjĭ) – numã datã la catiun di-atselj 12 bãrbats tsi-lj lo Hristolu s-lu-agiutã la arãspãndirea-a pistiljei crishtinã; apostol, apostal, apustulã; (fig: apostul = un tsi s-alumtã cu multu foc tra s-arãspãndeascã unã idei tu cari pistipseashti multu)
{ro: apostol (lui Hristos)}
{fr: apôtre}
{en: apostle}
§ apostol1 (a-pós-tolŭ) sm apostolj (a-pós-toljĭ) shi apostolanj (a-pos-tó-lanjĭ) – (unã cu apostul1)
§ apostal1 (a-pós-talŭ) sm apostalj (a-pós-taljĭ) – (unã cu apostul1)
§ apustulã (a-pus-tu-lắ) sm apustuladz (a-pus-tu-ládzĭ) – (unã cu apostul1)
§ apostul2 (a-pós-tulŭ) sm apostulj (a-pós-tuljĭ) – partea dit vãnghelj tu cari suntu-aspusi faptili a apostuljlor shi cãrtsãli pitricuti di elj la pistimenjlji dit locurli pri iu avea tricutã; partea dit lituryia dghivãsitã di preftu n bisearicã cu scrieri dit aesti cãrtsã
{ro: apostol (cartea)}
{fr: Actes des Apôtres}
{en: Acts of the Apostles}
ex: cãndu intrai tu bisearicã s-cãnta apostulu
§ apostol2 (a-pós-tolŭ) sm apostolj (a-pós-toljĭ) shi apostolanj (a-pos-tó-lanjĭ) – (unã cu apostul2)
§ apostal2 (a-pós-talŭ) sm apostalj (a-pós-taljĭ) – (unã cu apostul2)
ex: tu bisearicã s-cãntã apostalu
§ apostolichii/apostolichie (a-pos-to-li-chí-i) adg apostolichii (a-pos-to-li-chíĭ) – tsi ari s-facã cu apostulji shi lucrul a lor; tsi easti faptã ca di un apostul
{ro: apostolicesc}
{fr: apostolique}
{en: apostolic}
arãd1
arãd1 (a-rắdŭ) vb III shi II arãsh (a-rắshĭŭ), arãdeam (a-rã-deámŭ), arãsã (a-rắ-sã), arãdiri/arãdire (a-rắ-di-ri) shi arãdeari/arã-deare (a-rã-deá-ri) – aspun multa harauã tsi u-am cu-unã minari a budzãlor (a gurãljei, a fatsãljei) shi cu-unã scuteari di bots shcurti shi ahoryea (ha, ha, ha,…); rãd, arid;
(expr: arãd pri sum nãri; arãd pri sum mustãts = sumarãd, arãd pi-ascumta, fac hazi)
{ro: râde}
{fr: rire}
{en: laugh}
ex: s-nu lj-arãdã sh-a lui putsãn budzãli; mutrea sh-arãdea pri sum mustãts
(expr: arãdea pi-ascumta, fãtsea hazi)
§ arãs1 (a-rắsŭ) adg arãsã (a-rắ-sã), arãsh (a-rắshĭ), arãsi/arãse (a-rắ-si) – cari ari arãsã; rãs, aris
{ro: râs}
{fr: ris}
{en: laughed}
§ arãdiri1/arãdire (a-rắ-di-ri) sf arãdiri (a-rắ-dirĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva arãdi; arãdeari, arãs, rãdiri, rãdeari, aridiri, arideari
{ro: acţiunea de a râde; râdere, râs}
{fr: action de rire; rire}
{en: action of laughing; laugh}
§ arãdeari1/arãdeare (a-rã-deá-ri) sf arãderi (a-rã-dérĭ) – (unã cu arãdiri1)
ex: dzãtsea cu arãdeari; ma bunã pãni goalã cu-arãdeari, dicãt gheli multi cu ncãceari; trã arãdeari, arãdea; eara un lucru tr-arãdeari; cãntãri sh-arãderi, nu-avdzai tora; ãl lo cu bunlu, cu-arãderli
§ nearãs1 (nea-rắsŭ) adg nearãsã (nea-rắ-sã), nearãsh (nea-rắshĭ), nearãsi/nearãse (nea-rắ-si) – cari nu-ari arãsã; (fig: nearãs = tsi ari (ari avutã) mãri cripãri di nu-lj yini s-arãdã; marat, corbu, tihilai, shcret, etc.)
{ro: care nu a râs}
{fr: qui n’a pas ris}
{en: who did not laugh}
ex: laea mumã atsea nearãsã (tsi nu-ari arãsã tu banã); aestã nearãsã (fig: maratã, curbisitã) mamã a noastrã
§ nearãdiri1/nearãdire (nea-rắ-di-ri) sf nearãdiri (nea-rắ-dirĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva nu arãdi; nearãdeari
ar
ar (árŭ) vb I arai (a-ráĭ), aram (a-rámŭ), aratã (a-rá-tã), arari/arare (a-rá-ri) – lucredz agrul sh-adar avlãchi cu pluglu (aratrul, aletra) tra s-lu ndreg ti siminari; fac agrul, airedz, nvrag, avruguescu, vruguescu
{ro: ara}
{fr: labourer les champs}
{en: till or plough the land}
ex: tatã-su dusi la agru s-arã (s-avrugueascã); sãpats loclu or arats-lu; tutã hoara s-dusi s-arã (s-li lucreadzã agrili); ordzul lu arã boilji shi-l mãcã caljlji
§ arat1 (a-rátŭ) adg aratã (a-rá-tã), arats (a-rátsĭ), arati/arate (a-rá-ti) – (agrul) tsi fu avruguit cu aratrul; airat, nvrãgat, avruguit, vruguit
{ro: arat}
{fr: (champ) labouré}
{en: (land) tilled or ploughed}
§ arari/arare (a-rá-ri) sf arãri (a-rắri) – atsea tsi s-fatsi cãndu un agru easti arat; airari, nvrãgari, avruguiri, vruguiri
{ro: acţiunea de a ara, arare}
{fr: action de labourer les champs}
{en: action of tilling or ploughing the land}
ex: hãlãtsli di arari (di fãtsearea-a agrilor) a lucrãtorlor
§ nearat (nea-rátŭ) adg nearatã (nea-rá-tã), nearats (nea-rátsĭ), nearati/nearate (nea-rá-ti) – (agrul) tsi nu easti avruguit cu aratrul; neairat, ninvrãgat, neavruguit, nivruguit
{ro: nearat}
{fr: (champ) qui n’est pas labouré}
{en: (land) that is not tilled, nor ploughed}
§ nearari/nearare (nea-rá-ri) sf nearãri (nea-rắri) – atsea tsi s-fatsi cãndu un agru nu easti arat; neairari, ninvrãgari, neavruguiri, nivruguiri
{ro: acţiunea de a nu ara, nearare}
{fr: action de ne pas labourer les champs}
{en: action of not tilling, of not ploughing the land}
§ airedz (a-i-rédzŭ) vb I airai (a-i-ráĭ), airam (a-i-rámŭ), airatã (a-i-rá-tã), airari/airare (a-i-rá-ri) – (unã cu ar)
§ airat (a-i-rátŭ) adg airatã (a-i-rá-tã), airats (a-i-rátsĭ), airati/airate (a-i-rá-ti) – (unã cu arat)