Dictsiunar

aduchescu (a-du-chĭés-cu) (mi) vb IV shi II aduchii (a-du-chíĭ), aducheam (a-du-chĭamŭ), aduchitã (a-du-chí-tã), aduchiri/adu-chire (a-du-chí-ri) shi aducheari/aducheare (a-du-chĭa-ri) – duchescu;
1: am unã idei limpidi trã tsi va s-dzãcã un lucru (trã unã idei, trã tsi easti zborlu, etc.); duchescu, acãchisescu, chicãsescu, apucupescu, apucupsescu, agrãxescu, ntsileg;
2: cu ocljul (ureaclja, narea, limba, dzeadzitlu, etc.) achicãsescu cã s-fatsi tsiva deavãrliga di mini; simtu, sãmtu, simtsescu, sintescu;
3: nj-aduc aminti, tsãn minti, thimisescu;
4: aflu cu mintea sh-giudicata mash (nj-yini ergu, noima, fãrã ca sã shtiu sigura) cum easti (cum va si s-facã) un lucru; angljicescu, angucescu, gucescu, cucescu
{ro: înţelege, simţi, aminti, ghici}
{fr: comprendre, sentir, deviner}
{en: understand, feel, guess}
ex: deadi s-aducheascã (s-achicãseascã) ali greacã; lu-aduchirã (simtsãrã) cãnjlji; aduchea-ti (aduts aminti) s-acumpiri sari; aduchea-mi (adu-nj aminti) s-yin; aduchea (angucea), cari pots; aduchea-l (fã-lj semnu s-achicãseas-cã) s-fugã; easti om tsi-aducheashti; aducheshti (anguceshti) tsi-am tru mãnã?; nu lu-aduchii (nu-l sãmtsãi, nu-l vidzui) s-treacã calea; oili-a meali s-aduchescu di-a tali (s-ved cã nu suntu unã cu-a tali, s-aleg di-a tali); unã cã aduchea (achicãsea, zbura) limba-a lor; lj-dãdea s-aducheascã

§ aduchit (a-du-chítŭ) adg aduchitã (a-du-chí-tã), aduchits (a-du-chítsĭ), aduchiti/aduchite (a-du-chí-ti) – tsi-aducheashti; duchit, achicãsit, apucupit, agrãxit, simtsãt, adus aminti, angucit, etc.
{ro: înţeles, simţit, ghicit}
{fr: raisonable, judicieux, compris, senti, deviné}
{en: understood, felt, guessed}

§ aduchiri/aduchire (a-du-chí-ri) sf aduchiri (a-du-chírĭ) – atsea tsi fatsi un cari aducheashti tsiva; duchiri, achicãsiri, apucupiri, agrãxiri, simtsãri, adutseari aminti, anguciri, etc.
{ro: acţiunea de a înţelege, de a simţi, de a ghici; înţelegere, simţire, ghicire}
{fr: action de comprendre (deviner, sentir)}
{en: action of understanding (feeling, guessing)}

§ aducheari/aducheare (a-du-chĭa-ri) sf aducheri (a-du-chĭérĭ) – (unã cu aduchiri)

§ neaduchit (nea-du-chítŭ) adg neaduchitã (nea-du-chí-tã), neaduchits (nea-du-chítsĭ), neaduchiti/neaduchite (nea-du-chí-ti) – tsi nu-aducheashti; tsi nu easti aduchit; tsi nu-l mealã cã atselj deavãrliga di el, nu lj-arisescu tsi fatsi; tsi nu-l mealã di-atseali tsi s-fac deavãrliga di el; niduchit, neachicãsit

{ro: nesimţit}
{fr: insensible, indolent}
{en: insensitive, indolent}
ex: easti un om neaduchit (tsi nu-l mealã di-alantsã, tsi dzãc i tsi fac)

§ neaduchiri/neaduchire (nea-du-chí-ri) sf neaduchiri (nea-du-chírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva nu aducheashti; atsea tsi s-fatsi cãndu cariva fatsi un lucru shi nu-l mealã di tsi minduescu alantsã; niduchiri, neachicãsiri
{ro: acţiunea de a nu înţelege, de a fi nesimţit}
{fr: action de ne pas comprendre, de ne pas sentir}
{en: action of not understanding, of not feeling for others}

§ nea-ducheari/neaducheare (nea-du-chĭa-ri) sf neaducheri (nea-du-chĭérĭ) – (unã cu neaduchiri)

§ neaduchiti/neaduchite (nea-du-chí-ti) adv – (cu pripuzitsia “pi” nãinti) tsi fatsi tsiva fãrã tra s-hibã aduchit
{ro: pe nesimţite}
{fr: insensiblement}
{en: imper-ceptibly}
ex: intrã pri neaduchiti (fãrã s-lu-aducheascã cariva)

§ aduchitor (a-du-chi-tórŭ) adg aduchitoari/aduchitoare (a-du-chi-tŭá-ri), aduchitori (a-du-chi-tórĭ), aduchitoari/aduchitoare (a-du-chi-tŭá-ri) – un tsi-aducheashti, tsi sãmti, angucitor, mintimen, etc.
{ro: înţelegător, simţitor}
{fr: sagace, sensible}
{en: wise man, one who can understand (feel, guess)}
ex: easti-un om aduchitor (tsi aducheashti lishor, tsi sãmti)

§ aduchiturã (a-du-chi-tú-rã) sf aduchituri (a-du-chi-túrĭ) – aduchiri, sãmtsãri, mintiminilji
{ro: pricepere, înţelegere}
{fr: sagacité, comprehension}
{en: wisdom, understanding}

§ duchescu (du-chĭés-cu) (mi) vb IV shi II duchii (du-chíĭ), ducheam (du-chĭamŭ), duchitã (du-chí-tã), duchiri/duchire (du-chí-ri) shi ducheari/ducheare (du-chĭa-ri) – (unã cu aduchescu)
ex: ducheam un dor di sini; easti un om tsi nu s-ducheashti; duchescu multu ghini; amãnat duchi lumea tsi easti; atumtsea duchii cari easti Gardani; tãmpãna s-bats, nu ducheashti cãndu doarmi; duchii cãndu vinjish; cara-l duchi, lu-acumpãrã; lj-bãtu fatsa ma nu s-duchi; easti di doauã oauã, nu s-ducheashti

§ duchit (du-chítŭ) adg duchitã (du-chí-tã), duchits (du-chítsĭ), duchiti/duchite (du-chí-ti) – (unã cu aduchit)
ex: s-ducheashti troarã vulpea, cã nu-ari ma duchitã

§ duchiri/du-chire (du-chí-ri) sf duchiri (du-chírĭ) – (unã cu aduchiri)
ex: vãrnu nu-avea ahãtã duchiri ca el

§ ducheari/ducheare (du-chĭa-ri) sf ducheri (du-chĭérĭ) – (unã cu aduchiri)

§ niduchit (ni-du-chítŭ) adg niduchitã (ni-du-chí-tã), niduchits (ni-du-chítsĭ), niduchiti/niduchite (ni-du-chí-ti) – (unã cu neaduchit)
ex: niduchitã (fãrã s-u-aducheascã vãr, nisãmtsitã) fudzi din casã; anj di dzãli niduchit bãnã tu hoara-a noastrã; bre, lae, niduchitã!

§ niduchiri/niduchire (ni-du-chí-ri) sf niduchiri (ni-du-chírĭ) – (unã cu neaduchiri)

§ niducheari/niducheare (ni-du-chĭa-ri) sf niducheri (ni-du-chĭérĭ) – (unã cu neaduchiri)

§ duchitor (du-chi-tórŭ) adg duchitoari/duchitoare (du-chi-tŭá-ri), duchitori (du-chi-tórĭ), duchitoari/duchitoare (du-chi-tŭá-ri) – (unã cu aduchitor)

§ duchiturã (du-chi-tú-rã) sf duchituri (du-chi-túrĭ) – (unã cu aduchiturã)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

afundu1

afundu1 (a-fún-du) sn afunduri (a-fún-durĭ) – partea di nghios sh-di nuntru a unui vas (arãu, groapã, etc.); partea di nghios sh-di nafoarã a unui lucru (pri cari lucrul poati si sta cãndu easti bãgat i anãltsat); ahãndami, ahãndusimi;
(expr:
1: lj-dau di fundu = ãlj dau di cali a lucrului; lj-aflu ceareea a lucrului; u-aduchescu ghini huzmetea;
2: sac fãrã fundu = zbor tsi s-dzãtsi tr-atsel tsi mãcã multu, tsi easti multu spatal, tsi easti multu afundos, tsi nu pari s-aibã fundu, etc.)
{ro: fund, profunzime}
{fr: fond; profondeur}
{en: bottom, depth}

§ fundu (fún-du) sn funduri (fún-durĭ) – (unã cu afundu1)
ex: iu ti duts, lai gushi lungã? tsi mi ntreghi, lea fundu-apres? (angucitoari: cãldarea shi maljlu); ca cheatra tu fundu (tu partea di nghios, tu-ahãndami) cãdea; lo pocilu cu zorea shi-l bea pãn tu fundu (di nu-armasi tsiva tu el); gãleata, tu fundu eara aumtã cu cãtrani; pri amãrli fãrã fundu
(expr: multu afundos, tsi pari s-nu-aibã fundu); mutrii tu fundul di cãzani; agiumsirã tru fundul a pishtireauãljei; avea cãtrã tu fundul di grãdinã un mer; fundul a baltãljei nu s-ari-aflatã; agiumsi njiclu pãn tu fundul di puts; tu fundul a chisãljei va s-intri, s-easti cã mãts carni Vinjirea; mistiryiul a lor fãrã fundu; lj-deadi di fundu
(expr: ãlj ded di cali)

§ afundu2 (a-fún-du) (mi) vb I afundai (a-fun-dáĭ), afundam (a-fun-dámŭ), afundatã (a-fun-dá-tã), afundari/afundare (a-fun-dá-ri) – hig (pingu, fac s-intrã) tsiva cãtã tu fundul a unui lucru; mpingu doplu tu gusha-a unei shishi tra s-u-astup; l-fac un lucru s-hibã cu fundul cama nghios; afun-dedz, afundusescu, fundusescu, adãntsescu, ahundusescu, ahãn-dusescu, hãndãcusescu, hãusescu, vutsescu, dipun, hãmblusescu, hlãmbusescu, uselescu
{ro: cufunda, scufunda}
{fr: enfoncer, plonger}
{en: sink, plunge into}
ex: di trei ori s-afundã (dusi tu fundul a apãljei) shi di trei ori ishi pisti apã; s-afundã prit brãtsiri; ãn loc s-mi-ascapã, mi-afunda cama multu; fudz di-aoa i va ti-afundu tu arãu

§ afundedz (a-fun-dédzŭ) (mi) vb I afundai (a-fun-dáĭ), afundam (a-fun-dámŭ), afundatã (a-fun-dá-tã), afunda-ri/afundare (a-fun-dá-ri) – (unã cu afundu2)

§ afundat (a-fun-dátŭ) adg afundatã (a-fun-dá-tã), afundats (a-fun-dátsĭ), afunda-ti/afundate (a-fun-dá-ti) – tsi easti pimtu cãtã tu fundu; afundusit, fundusit, ahundusit, ahãndusit, hãndãcusit, adãntsit, hãusit, vutsit, dipunat, hãmblusit, hlãmbusit, uselit

{ro: cufundat, scufundat}
{fr: enfoncé, plongé}
{en: sunk, plunged into}

§ afundari/afundare (a-fun-dá-ri) sf afundãri (a-fun-dắrĭ) – atsea tsi fatsi atsel tsi afundã tsiva; afundusiri, fundusiri, ahundusiri, ahãndusiri, hãndã-cusiri, adãntsiri, hãusiri, vutsiri, dipunari, hãmblusiri, hlãmbusiri, useliri
{ro: acţiunea de a cufunda, de a scufunda; cufundare, scufundare}
{fr: action d’enfoncer, de plonger; enfoncement, immersion}
{en: action of sinking, of plunging into; immersion}

§ fundedz (fun-dédzŭ) vb I fundai (fun-dáĭ), fundam (fun-dámŭ), fundatã (fun-dá-tã), fundari/fundare (fun-dá-ri) – bag timeljlu a unui lucru (sutsatã, casã, bisearicã, etc.); timiljusescu, ntimelj, ntimiljedz, ntimelj, fundedz
{ro: funda, întemeia, pune bazele}
{fr: fonder, asseoir des fondements}
{en: found, set a foundation}
ex: tu Shcurtu fundarã shi casa shi mãgãzia

§ fundat (fun-dátŭ) adg fundatã (fun-dá-tã), fundats (fun-dátsĭ), fundati/fundate (fun-dá-ti) – tsi-lj s-ari bãgatã timelj; tsi ari timelj; timiljusit, ntimiljat
{ro: fundat, întemeiat, cu baza pusă}
{fr: fondé, basé}
{en: founded, based}

§ fundari/fundare (fun-dá-ri) sf fundãri (fun-dắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-fundeadzã tsiva; timiljusiri, ntimiljari
{ro: acţiunea de a funda, de a întemeia; de a pune bazele}
{fr: action de fonder, d’asseoir les fondements d’un édifice}
{en: action of founding, of setting the foundation of a building}

§ afundusescu (a-fun-du-sés-cu) (mi) vb IV afundusii (a-fun-du-síĭ), afun-duseam (a-fun-du-seámŭ), afundusitã (a-fun-du-sí-tã), afundu-siri/afundusire (a-fun-du-sí-ri) – (unã cu afundu2)

§ afundusit (a-fun-du-sítŭ) adg afundusitã (a-fun-du-sí-tã), afundusits (a-fun-du-sítsĭ), afundusiti/afundusite (a-fun-du-sí-ti) – (unã cu afundat)

§ afundusiri/afundusire (a-fun-du-sí-ri) sf afundu-siri (a-fun-du-sírĭ) – (unã cu afundari)

§ fundusescu1 (fun-du-sés-cu) (mi) vb IV fundusii (fun-du-síĭ), funduseam (fun-du-seámŭ), fundusitã (fun-du-sí-tã), fundusiri/fundusire (fun-du-sí-ri) – (unã cu afundu2)
ex: di trei ori mi fundusii tu apã; s-fundusi tu-apã tra s-arãcheascã crutsea; nãs mi fundusi cama multu

§ fun-dusit1 (fun-du-sítŭ) adg fundusitã (fun-du-sí-tã), fundusits (fun-du-sítsĭ), fundusiti/fundusite (fun-du-sí-ti) – (unã cu afundat)

§ fundusiri1/fundusire (fun-du-sí-ri) sf fundusiri (fun-du-sírĭ) – (unã cu afundari)

§ nfundu (nfún-du) (mi) vb I nfundai (nfun-dáĭ), nfundam (nfun-dámŭ), nfundatã (nfun-dá-tã), nfunda-ri/nfundare (nfun-dá-ri) – (unã cu afundu2)
ex: u nfundai ghini shisha tra s-nu s-vearsã; nfundarã (astuparã) avlachilu tra s-nu curã

§ nfundat (nfun-dátŭ) adg nfundatã (nfun-dá-tã), nfundats (nfun-dátsĭ), nfundati/nfundate (nfun-dá-ti) – (unã cu afundat)

§ nfundari/nfundare (nfun-dá-ri) sf nfundãri (nfun-dắrĭ) – (unã cu afundari)

§ disfundu (dis-fún-du) (mi) vb I disfundai (dis-fun-dáĭ), disfundam (dis-fun-dámŭ), disfundatã (dis-fun-dá-tã), disfundari/disfundare (dis-fun-dá-ri) – dishcljid unã buti cu scutearea-a fundului i cu adrarea-a unei sochi (canelã, cep, til); cur unã avlachi (cali, sulinã, etc.) di lucrili tsi nu-alasã s-treacã tsiva prit ea; scot doplu dit gusha-a unei shishi ncljisã tra s-u distup; cur, distup, dishcljid
{ro: desfunda, destupa, deschide}
{fr: défoncer, effondrer (un tonneau), ouvrir}
{en: clear (free) of obstacles; stave in (barrel); open}
ex: aveam disfundatã (curatã) avlachilu di chicutã shi cu ploili s-adunã apã, s-featsi baltã

§ dis-fundat (dis-fun-dátŭ) adg disfundatã (dis-fun-dá-tã), disfundats (dis-fun-dátsĭ), disfundati/disfundate (dis-fun-dá-ti) – (buti) tsi-lj si scoasi fundul i-lj si featsi unã sochi; (avlachi, cali, sulinã, etc.) tsi easti dishcljisã, distupatã; (shishi) tsi-lj si scoasi doplu (tsi easti distupatã); curat, distupat, dishcljis
{ro: desfundat, destupat, deschis}
{fr: défoncé, effondré (un tonneau); ouvert}
{en: cleared (freed) of obstacles; staved in (barrel); opened}
ex: prit cãljuri disfundati

§ disfundari/disfundare (dis-fun-dá-ri) sf disfun-dãri (dis-fun-dắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-disfundã tsiva; curari, distupari, dishcljideari
{ro: acţiunea de a desfunda, de a destupa, de a deschide; desfundare, destupare, deschidere}
{fr: action de défoncer, d’effondrer (un tonneau), d’ouvrir}
{en: action of clearing of obstacles; of staving in (barrel); of opening}

§ afundos (a-fun-dósŭ) adg afundoasã (a-fun-dŭá-sã), afundosh (a-fun-dóshĭ), afundoasi/afundoase (a-fun-dŭá-si) – a curi fundu s-aflã diparti di mardzina di nsus; tsi ari fundul multu cãtrã nghios; afunducos, adãncu, aduncos, ahãndos
{ro: adânc}
{fr: profond}
{en: deep}
ex: putslu aestu easti afundos

§ afunducos (a-fun-du-cósŭ) adg afunducoasã (a-fun-du-cŭá-sã), afunducosh (a-fun-du-cóshĭ), afunducoasi/afunducoase (a-fun-du-cŭá-si) – (unã cu afundos)

§ afondut (a-fón-dutŭ) adg afondutã (a-fón-du-tã), afonduts (a-fón-dutsĭ), afonduti/afondute (a-fón-du-ti) – tsi nu-ari fundu, tsi easti multu-ahãndos; (fig: om afondut = om tsi shtii cum si zburascã (cu pispeatsã, cu itsrãlji, cu aplan) tra si sh-agiungã scupolu; diplumat)
{ro: fără fund}
{fr: sans fond, tré profond, insondable}
{en: without bottom; extremely deep}
ex: easti un om multu afondut (multu diplumat)

§ afundu3 (a-fún-du) adv – tsi s-aflã i si ntindi diparti nãuntrul a unui lucru; tu-afundul a unui lucru; afunda, adãncos, adanca, adãnca, andãca, danga, ahanda, ahãnda
{ro: adânc}
{fr: profondément}
{en: deep, deeply}

§ afunda (a-fun-dá) adv – (unã cu afundu2)
ex: intrã afunda (tu-afundu); s-deadi afunda; li-aflai tuti afunda (tu fundu, tu thimelj, tu-arãzgã)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

ageaba

ageaba (á-gĭa-ba) adv [zbor tsi nvãrtushadzã putearea-a unei ãntribari] – nacã, naca, videm, napa, hagiba, au
{ro: oare, nu cumva}
{fr: est-ce que)}
{en: really}
ex: ageaba (nacã), va treacã? (va treacã tsiva…?)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã

albã2

albã2 (ál-bã) sf fãrã pl – unã lãngoari mulipsitoari (tsi s-lja multu lishor di la un la altu), multu greauã (cari poati s-aducã sh-moartea-a omlui) tsi s-aspuni cu hiori arãts shi pirito (heavrã) mari, cu dureri di cap sh-di mesi, cu truplu-a omlui cari scoati gãrnutsã (bishits mplini di dzamã) cari, dupã tsi plãscãnescu, alasã seamni pi trup ti tutã bana; prucuyitsã, mãltseadzã, multseadzã, lutsitã
{ro: pojar, vărsat}
{fr: petite verole}
{en: smallpox}
ex: lãndzidzã di alba di prucuyitsã; alba va s-u treacã; alba (multseadza) deadi tu oi

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã

ambuir

ambuir (am-bú-irŭ) (mi) vb I ambuirai (am-bu-i-ráĭ), ambuiram (am-bu-i-rámŭ), ambuiratã (am-bu-i-rá-tã), ambuirari/ambuirare (am-bu-i-rá-ri) – (pravda) intrã (s-arucã, s-hiumuseashti, agudeashti, ntsapã) cu coarnili pri cariva; mbuir, ambuts, mbuts, mbut, ampar
{ro: împunge cu coarnele}
{fr: encorner, frapper avec les cornes; donner un coup de pointe}
{en: gore, stab (with horns)}
ex: boulu ti ambuirã (ti ntsãpã, ti pimsi, ti-agudi cu coarnili); va ti-ambuirã vaca

§ ambuirat (am-bu-i-rátŭ) adg ambuiratã (am-bu-i-rá-tã), ambuirats (am-bu-i-rátsĭ), ambuirati/ambuirate (am-bu-i-rá-ti) – cari fu agudit (ntsãpat) cu coarnili di-unã pravdã; mbuirat, ambutsãt, ambutsat, mbutsãt, mbutsat, mbutat, ampãrat
{ro: împuns cu coarnele}
{fr: encorné, frappé avec les cornes; qui a reçu un coup de pointe}
{en: gored, stabed (with horns)}

§ ambuirari/ambuirare (am-bu-i-rá-ri) sf ambuirãri (am-bu-i-rắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu-unã pravdã ambuirã tsiva; mbuirari, ambutsãri, ambutsari, mbutsãri, mbutsari, mbutari, ampãrari
{ro: acţiunea de a împunge cu coarnele; împungere}
{fr: action d’encorner, de frapper avec les cornes; de donner un coup de pointe}
{en: action of goring, of stabbing (with horns)}

§ mbuir (mbú-irŭ) (mi) vb I mbuirai (mbu-i-ráĭ), mbuiram (mbu-i-rámŭ), mbuiratã (mbu-i-rá-tã), mbuirari/mbuirare (mbu-i-rá-ri) – (unã cu ambuir)
ex: birbeclu mi mbuirã sh-mi deadi di padi; lj-ishirã coarnili, cã tsã si pãrea, cã va s-ti mbuirã (s-ti ntsapã cu coarnili)

§ mbuirat (mbu-i-rátŭ) adg mbuiratã (mbu-i-rá-tã), mbuirats (mbu-i-rátsĭ), mbuirati/mbuirate (mbu-i-rá-ti) – (unã cu ambuirat)

§ mbuirari/mbuirare (mbu-i-rá-ri) sf mbuirãri (mbu-i-rắrĭ) – (unã cu ambuirari)

§ ampar2 (am-párŭ) vb I ampãrai (am-pã-ráĭ), ampãram (am-pã-rámŭ), ampãratã (am-pã-rá-tã), ampãrari/ampãrare (am-pã-rá-ri) – (unã cu ambuir)
ex: fudz cã ti amparã (ambuirã) buvulitsa

§ ampãrat (am-pã-rátŭ) adg ampãratã (am-pã-rá-tã), ampãrats (am-pã-rátsĭ), ampãra-ti/ampãrate (am-pã-rá-ti) – (unã cu ambuirat)

§ ampãra-ri/ampãrare (am-pã-rá-ri) sf ampãrãri (am-pã-rắrĭ) – (unã cu ambuirari)

§ ambuts (am-bútsŭ) (mi) vb IV shi I ambutsãi (am-bu-tsắĭ) shi ambutsai (am-bu-tsáĭ), ambutsam (am-bu-tsámŭ), ambutsãtã (am-bu-tsắ-tã) shi ambutsatã (am-bu-tsá-tã), ambutsãri/ambutsãre (am-bu-tsắ-ri) shi ambutsari/ambutsare (am-bu-tsá-ri) –
1: (pravda) intrã (agudeashti, ntsapã, s-alumtã) cu coarnili pri/cu cariva; mbuts, mbut, ambuir, mbuir, ampar;
2: trec unã sulã prit truplu-a unui njel; (tu chirolu veclju) hig un par sturghisit sh-hiptu n loc, tu truplu-a unui om tsi voi s-lu vatãm (tra s-treacã prit mãri tiranji ninti ca s-moarã); bag tu sulã;
3: ntsap cu un ac (un schin, unã penurã, etc.); ntsap, schin, yispinedz
{ro: împunge; trage în ţeapă; înţepa}
{fr: encorner; empaler; piquer}
{en: gore, stab (with horns); impale; prick}

§ ambutsãt1 (am-bu-tsắtŭ) adg ambutsãtã (am-bu-tsắ-tã), ambutsãts (am-bu-tsắtsĭ), ambutsãti/ambutsãte (am-bu-tsắ-ti) –
1: tsi easti ambuirat; mbutsat, mbutat, ambuirat, mbuirat, ampãrat;
2: tsi easti bãgat tu sulã;
3: tsi easti ntsãpat; schinat, yispinat
{ro: împuns; tras în ţeapă; înţepat}
{fr: encorné; empalé; piqué}
{en: gored, stabbed (with horns); impaled; pricked}

§ ambutsat (am-bu-tsátŭ) adg ambutsatã (am-bu-tsá-tã), ambutsats (am-bu-tsátsĭ), ambutsa-ti/ambutsate (am-bu-tsá-ti) – (unã cu ambutsãt1)

§ ambutsã-ri1/ambutsãre (am-bu-tsắ-ri) sf ambutsãri (am-bu-tsắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu si mbutsã tsiva;
1: ambuirari; mbutsari, mbutari, ambuirari, mbuirari, ampãrari;
2: bãgari tu sulã;
3: ntsãpari, schinari, yispinari
{ro: acţiunea de a împunge; de a trage în ţeapă; de a înţepa; împungere, tragere în ţeapă, înţepare}
{fr: action d’encorner; d’empaler; de piquer}
{en: action of goring, of stabbing (with horns); of impaling; of pricking}

§ ambutsa-ri/ambutsare (am-bu-tsá-ri) sf ambutsãri (am-bu-tsắrĭ) – (unã cu ambutsãri1)

§ mbuts1 (mbútsŭ) vb IV shi I mbutsãi (mbu-tsắĭ) shi mbutsai (mbu-tsáĭ), mbutsam (mbu-tsámŭ), mbutsãtã (mbu-tsắ-tã) shi mbutsatã (mbu-tsá-tã), mbutsãri/mbutsãre (mbu-tsắ-ri) shi mbutsari/mbutsare (mbu-tsá-ri) – (unã cu ambuts)
ex: vãtsli si mbutsã cu coarnili; njeljlji si mbutsã (s-alumtã cu coarnili) tu virdeatsã; lu nvitsã s-lu mbutsã (s-da cu coarnili)

§ mbutsãt1 (mbu-tsắtŭ) adg mbutsãtã (mbu-tsắ-tã), mbutsãts (mbu-tsắtsĭ), mbutsãti/mbutsãte (mbu-tsắ-ti) – (unã cu ambutsãt1)

§ mbutsat (mbu-tsátŭ) adg mbutsatã (mbu-tsá-tã), mbutsats (mbu-tsátsĭ), mbutsati/mbutsate (mbu-tsá-ti) – (unã cu ambutsãt1)

§ mbutsãri1/mbutsãre (mbu-tsắ-ri) sf mbutsãri (mbu-tsắrĭ) – (unã cu ambutsãri1)

§ mbutsari/mbutsare (mbu-tsá-ri) sf mbutsãri (mbu-tsắrĭ) – (unã cu ambutsãri1)

§ mbuts2 (mbútsŭ) sm pl(?) – atsea tsi s-fatsi cãndu si mbutsã tsiva; mbuirari; mbutsari, mbutsãri, mbuirari, etc. {ro împungere}
{fr: coup de corne (en parlant des moutons, des boeufs, etc.)}
{en: gore, stab (with horns)}
ex: nãs mi-ascãpã di mbutslu-a njelui cã eara s-mi vatãmã

§ mbut1 (mbú-tŭ) (mi) vb I mbutai (mbu-táĭ), mbutam (mbu-támŭ), mbutatã (mbu-tá-tã), mbutari/mbutare (mbu-tá-ri) – (unã cu ambuir)
ex: tsap s-ti mbutã (s-ti-ambuirã)

§ mbutat (mbu-tátŭ) adg mbutatã (mbu-tá-tã), mbutats (mbu-tátsĭ), mbutati/mbutate (mbu-tá-ti) – (unã cu ambuirat)

§ mbutari/mbutare (mbu-tá-ri) sf mbutãri (mbu-tắrĭ) – (unã cu ambuirari)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

amiridz1

amiridz1 (a-mi-rídzŭ) sn amiridzuri (a-mi-rí-dzurĭ) – loclu aum-bros iu s-duc oili dzua s-arãpãseadzã (chirolu di dupã prãndzu cãndu fatsi multã cãldurã); miridz; (fig: amiridz = oara di dupã prãndzu)
{ro: meriză}
{fr: endroit ombragé où reposent les moutons durant les heures chaudes de la journée}
{en: shady place where the sheep rest during de hot hours of the day}
ex: tru amiridz (fig: oara di dupã prãndzu) cãnd el mpadi tru somnu dultsi s-agãrshashti; li bãgã doauãli oi tu-amiridz shi s-teasi sh-el sum aumbratã; oili s-trapsirã tu amiridz

§ miridz (mi-rídzŭ) sn miridzuri (mi-rí-dzurĭ) – (unã cu amiridz1)

§ amiridz2 (a-mi-rídzŭ) (mi) vb I amiridzai (a-mi-ri-dzáĭ), amiridzam (a-mi-ri-dzámŭ), amiridzatã (a-mi-ri-dzá-tã), amiridzari/amiridzare (a-mi-ri-dzá-ri) – (oili) sta tu-aumbrã s-arãpãseadzã, oara di dupã prãndzu, cãndu fatsi multã cãldurã; mirizedz, njiridz; (fig: amiridz = shed shi-nj trec oara fãrã s-fac tsiva, mi njir tra sã-nj treacã oara)
{ro: meriza}
{fr: reposer à l’ombre durant les heures chaudes de la journée (moutons)}
{en: rest in a shady place during de hot hours of the day (sheep)}
ex: oili amiridzã pãnã cãtrã tu patruli; oili nu amiridzarã; marata di ea tutã dzua-amiridzã (fig: shidzu sh-nu featsi tsiva)

§ amiridzat (a-mi-ri-dzátŭ) adg amiridzatã (a-mi-ri-dzá-tã), amiridzats (a-mi-ri-dzátsĭ), amiridzati/amiridzate (a-mi-ri-dzá-ti) – (oili) tsi sta sh-arãpãseadzã tu-aumbrã, oara di dupã prãndzu cãndu fatsi multã cãldurã; mirizedz, njiridzat
{ro: merizat}
{fr: reposé à l’ombre durant les heures chaudes de la journée (moutons)}
{en: who rested in a shady place during de hot hours of the day (sheep)}

§ amiridzari/amiridzare (a-mi-ri-dzá-ri) sf amiridzãri (a-mi-ri-dzắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu oili amiridzã; mirizari, njiridzari
{ro: acţiunea de a meriza; merizare}
{fr: action de reposer à l’ombre durant les heures chaudes de la journée (moutons)}
{en: action of resting in a shady place during de hot hours of the day (sheep)}

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

amurgu1

amurgu1 (a-múr-gu) sn(?) amurguri(?) (a-múr-gurĭ) – chirolu di dupã ascãpitarea-a soarilui (cãndu nchiseashti si sã ntunearicã niheamã) sh-pãnã la cãdearea-a noaptiljei (cãndu s-fatsi ghini scutidi); oara di cãtrã la (pri) toacã; murgu, amurgish, murgish, amurdzish, murdzish, amurdzitã, murdzitã, murgheazmã, murghizmã
{ro: amurg}
{fr: brune, crépuscule, chute du jour; moment de la tombée du soir; le jour à son déclin}
{en: dusk, twilight}
ex: amurgul acupiri hoara; amurgul cãndu s-alasã pi golinj

§ murgu1 (múr-gu) sn(?) murguri(?) (múr-gurĭ) –
ex: netsi tru murgu nu cuteadzã s-treacã; cum cãdea murgul; nu ti vidzush pãn tu murgu

§ amurdzish (a-mur-dzíshĭŭ) sn amurdzishuri (a-mur-dzí-shĭurĭ) – (unã cu amurgu1)
ex: tu amurdzish ãnchisii s-mi duc acasã; cãtrã tu amurdzish, s-alinã pi unã dzeanã, sh-anãltsã mãnjli cãtrã tser; cãtrã tu amurdzish agiumsirã tu-unã hoarã

§ murdzish (mur-dzíshĭŭ) sn murdzishuri (mur-dzí-shĭurĭ) – (unã cu amurgu1)
ex: seara, amãnat, tu murdzish; stãtui seara pãnã tu murdzish

§ amurgish (a-mur-gíshĭŭ) sn amurgishuri (a-mur-gí-shĭurĭ) – (unã cu amurgu1)

§ murgish (mur-gíshĭŭ) sn murgishuri (mur-gí-shĭurĭ) – (unã cu amurgu1)

§ amurdzitã (a-mur-dzí-tã) sf amurdziti/amurdzite (a-mur-dzí-ti) – (unã cu amurgu1)
ex: cum eara tu amurdzitã, nitsi cã u vidzu vãrã; lã bãgã s-mãcã shi cãtrã tu-amurdzitã lj-ascumsi; s-turnarã tu-amur-dzitã

§ murdzitã (mur-dzí-tã) sf murdziti/murdzite (mur-dzí-ti) – (unã cu amurgu1)
ex: s-toarnã tu murdzitã

§ murgheazmã (mur-ghĭáz-mã) sf fãrã pl – (unã cu amurgu1)

§ murghizmã (mur-ghíz-mã) sf fãrã pl – (unã cu amurgu1)
ex: murghizma si ngrusha

§ amurgu2 (a-múr-gu) adg amurgã (a-múr-gã), amurdzi (a-múr-dzi), amurdzi/amurdze (a-múr-dzi) – hromã tsi nu easti ni lai ni albã ma s-aflã iuva namisa di eali; hromã tsi sh-u-adutsi cu-atsea a cinushiljei; murgu, griv, psar, siv, sumolcu, bagav, gãbur

{ro: murg}
{fr: gris}
{en: gray, grey}

§ murgu2 (múr-gu) adg murgã (múr-gã), murdzi (múr-dzi), murdzi/murdze (múr-dzi) – (unã cu amurgu1)
ex: ma-atsea mljoarã murgã; shcãmbi murdzi shi fricoasi; niori murdzi (grivi); cãni murgu; cal murgu

§ Murgu (Múr-gu) sm fãrã pl – numã tsi s-da a unui cal i cãni di hromã murgã; Murgea
{ro: nume dat unui cal sau câine murg}
{fr: nom donné à un cheval ou chien gris}
{en: name given to a grey horse or dog}
ex: o, lai Murgu (fig: cal i cãni cu numa Murgu), frate bun; ashteaptã, lai Murgu (fig: cal cu numa Murgu), s-creascã earba; Murgu, i!; mutrea sh-cãnjlji, atsel Murgu sh-atsel Arap

§ Murgea (Múr-gĭa) sm fãrã pl – (unã cu Murgu)

§ murgiu (múr-gĭu) adv – cãtã tu chirolu-a amurgului
{ro: spre amurg}
{fr: vers le déclin du jour}
{en: toward the twilight of the day}
ex: tu murgiu agiumsi-acasã

§ amurdzeashti/amurdzeashte (a-mur-dzeásh-ti) vb IV unipirs amurdzi (a-mur-dzí), amurdzea (a-mur-dzeá), amurdzitã (a-mur-dzí-tã), amurdziri/amurdzire (a-mur-dzí-ri) – cadi (s-fatsi) amurgul; murdzeashti
{ro: amurgi}
{fr: tomber (en parlant du soir)}
{en: become dusk (dark), become dusky}

§ amurdzescu (a-mur-dzés-cu) vb IV amurdzii (a-mur-dzíĭ), amurdzeam (a-mur-dzeámŭ), amurdzitã (a-mur-dzí-tã), amurdziri/amurdzire (a-mur-dzí-ri) – mi-acãtsã (tricui amurgul) amurgul; murdzescu;
(expr: nj-amurdzi truplu = nj-si featsi truplu vinjit di arcoari, agudituri, etc.)
{ro: amurgi}
{fr: être surpris par la tombée du soir}
{en: be caught by twilight time}

§ amurdzit (a-mur-dzítŭ) adg amurdzitã (a-mur-dzí-tã), amurdzits (a-mur-dzítsĭ), amurdziti/amurdzite (a-mur-dzí-ti) – (dzua) tsi u-acãtsã amurgul; acãtsat (agiumtu) iuva tu murgul a dzuãljei; murdzit
{ro: amurgit}
{fr: (le jour) à son déclin; surpris par la tombée du soir}
{en: dusk, twilight; who is caught by the dusk}

§ neamurdzit (nea-mur-dzítŭ) adg neamurdzitã (nea-mur-dzí-tã), neamurdzits (nea-mur-dzítsĭ), neamurdziti/neamurdzite (nea-mur-dzí-ti) – (chirolu) ninti ca s-cadã amurgul; nimurdzit
{ro: neamurgit}
{fr: qui est avant le crepuscule}
{en: before dusk}
ex: seara, neamurdzitã (ninti ca s-cadã amurgul)

§ amurdzi-ri/amurdzire (a-mur-dzí-ri) sf amurdziri (a-mur-dzírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cadi amurgul (dupã ascãpitarea-a soarilui) icã mi-acatsã murgul tu-un loc; murdziri
{ro: amurgire}
{fr: brune, moment de la tombée du soir}
{en: dusk, twilight}

§ murdzeash-ti/murdzeashte (mur-dzeásh-ti) vb IV unipirs murdzi (mur-dzí), murdzea (mur-dzeá), murdzitã (mur-dzí-tã), murdziri/murdzire (mur-dzí-ri) – (unã cu amurdzeashti)
ex: ashtiptarã pãnã tsi murdzi; acãtsã s-murdzeascã shi s-creascã atsia di-atsia aumbrili; nu murdzi ninga; cãt fudzi mã-sa, sh-murdzi; dzãtsi glarlu, sã stãm pãnã s-murdzeascã; eara seara oarã, cãt avea murdzitã; avea murdzitã cãndu agiumsim la hani

§ murdzescu (mur-dzés-cu) vb IV murdzii (mur-dzíĭ), murdzeam (mur-dzeámŭ), murdzitã (mur-dzí-tã), murdziri/murdzire (mur-dzí-ri) – (unã cu amurdzescu)
ex: s-nj-apiri, mumã, shi s-murdzeshti; murdzim trãsh la cãshari; nj-murdzirã cicioarili (fig: nji si ntunicarã, nj-si featsirã viniti) di frig

§ murdzit (mur-dzítŭ) adg murdzitã (mur-dzí-tã), murdzits (mur-dzítsĭ), murdziti/murdzite (mur-dzí-ti) – (unã cu amurdzit)

§ murdziri1/murdzire (mur-dzí-ri) sf murdziri (mur-dzírĭ) – (unã cu amurdziri)

§ dizmurdzeashti/dizmurdzeashte (diz-mur-dzeásh-ti) vb IV unipirs dizmurdzi (diz-mur-dzí), dizmur-dzea (diz-mur-dzeá), dizmurdzitã (diz-mur-dzí-tã), dizmurdzi-ri/dizmurdzire (diz-mur-dzí-ri) – nchiseashti s-aspunã lunjina dit hãryii; algheashti di dzuã; s-fatsi dzuã; creapã dzua; apirã
{ro: da zori de zi}
{fr: (en parlant du jour) commencer a paraître, faire jour}
{en: (of daylight) dawn, break}
ex: ma cãt avea dizmurdzitã shi ahiurhi s-veadã lucrurli

§ dizmurdzit (diz-mur-dzítŭ) adg dizmurdzitã (diz-mur-dzí-tã), dizmurdzits (diz-mur-dzítsĭ), dizmurdziti/dizmurdzite (diz-mur-dzí-ti) – tsi-ari ahiurhitã s-da lunjina tu hãryii; tsi-ari alghitã di dzuã; apirit
{ro: dat zori de zi}
{fr: (en parlant du jour) commencé a paraître; fait jour}
{en: dawn (of daylight)}

§ dizmurdziri/dizmurdzire (diz-mur-dzí-ri) sf dizmurdziri (diz-mur-dzírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu dizmurdzeashti
{ro: acţiunea de a da zori de zi}
{fr: (en parlant du jour) action de commencer a paraître, de faire jour}
{en: (of daylight) action of dawning, of breaking}

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

ansar1

ansar1 (an-sárŭ) vb IV shi II ansãrii (an-sã-ríĭ), ansãream (an-sã-reámŭ), ansãritã (an-sã-rí-tã), ansãriri/ansãrire (an-sã-rí-ri) shi ansãreari/ansãreare (an-sã-reá-ri) – mi-aruncu cãtrã nghios dit-un loc ma-analtu; mi-aruc (mi hiumusescu, mi-aleapid) pri cariva (di-iuva icã dit-un loc tu-un altu); mi-aleapid nsus cu putearea-a cicioarilor tra s-cad deapoea nãpoi pri loc; nsar, sar, antrisar, astrisar, andrisar, andisar, alsar, arsar, arãsar, mi hiumusescu, mi-aleapid, mi sãlghescu, asaltu, saltu
{ro: sări, se repezi}
{fr: sauter}
{en: jump, leap}
ex: ansãrirã (s-alipidarã) di dupã fadz; lj-ansãri cheatra trãsh ãnclo; lamnja ansãri shi-lj dzãsi; ascumtã dupã un gãbjeu, ansãri shi dzãsi; featsirã numtã mari, giucarã sh-ansãrirã; ansãrii (mi-arcai pristi, andrisãrii) hãndachea

§ ansãrit (an-sã-rítŭ) adg ansãritã (an-sã-rí-tã), ansãrits (an-sã-rítsĭ), ansãriti/an-sãrite (an-sã-rí-ti) – (atsel) tsi s-arcã dit-un loc tu altu; tsi s-arcã cãtã nghios dit un loc ma-analtu; (lucrul) pristi cari s-ari arcatã (ansãritã) cariva; nsãrit, sãrit, antrisãrit, astrisãrit, andrisãrit, andisãrit, alsãrit, arsãrit, arãsãrit, hiumusit, alipidat, sãlghit, asãltat, sãltat
{ro: sărit, repezit}
{fr: sauté}
{en: jumped, leaped}
ex: gardul easti ansãrit

§ ansãriri/ansãrire (an-sã-rí-ri) sf ansãriri (an-sã-rírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva ansari; ansãreari, nsãriri, sãriri, antrisãriri, astrisãriri, andrisãriri, andisãriri, alsãriri, arsãriri, arã-sãriri, hiumusiri, alipidari, sãlghiri, asãltari, sãltari
{ro: acţiunea de a sări, de a se repezi; sărire, repezire}
{fr: action de sauter}
{en: action of jumping, of leaping}

§ ansãreari/ansãreare (an-sã-reá-ri) sf ansãreri (an-sã-rérĭ) – (unã cu ansãriri)

§ ansãriturã (an-sã-ri-tú-rã) sf ansãrituri (an-sã-ri-túrĭ) – atsea tsi fatsi omlu cari ansari tsiva; ansãriri, antrisãturã, saltã
{ro: săritură}
{fr: saut, bond}
{en: jump, leap}

§ ansãritoanji/ansãritoanje (an-sã-ri-tŭá-nji) sf ansãritoanji/ansãritoanje (an-sã-ri-tŭá-nji) – topã di lastic (i lastic sh-cheali cu vimtu nãuntru) tsi ansari dipriunã nsus shi nghios cãndu cadi pri loc (i easti arcatã cu puteari); topã, topcã, balã, shucã

{ro: minge}
{fr: balle (à sauter)}
{en: ball}
ex: s-n-agiucãm cu-ansãritoanja (cu topa)

§ nsar1 (nsárŭ) vb IV shi II nsãrii (nsã-ríĭ), nsãream (nsã-reámŭ), nsãritã (nsã-rí-tã), nsãri-ri/nsãrire (nsã-rí-ri) – (unã cu ansar1)

§ nsãrit (nsã-rítŭ) adg nsãritã (nsã-rí-tã), nsãrits (nsã-rítsĭ), nsãriti/nsãrite (nsã-rí-ti) – (unã cu ansãrit)

§ nsãriri/nsãrire (nsã-rí-ri) sf nsãriri (nsã-rírĭ) – (unã cu ansãriri)

§ nsãreari/nsãreare (nsã-reá-ri) sf nsãreri (nsã-rérĭ) – (unã cu ansãriri)

§ nsãriturã (nsã-ri-tú-rã) sf nsãrituri (nsã-ri-túrĭ) – (unã cu ansãriturã)

§ sar (sárŭ) vb IV sãrii (sã-ríĭ), sãream (sã-reámŭ), sãritã (sã-rí-tã), sãriri/sãrire (sã-rí-ri) – (unã cu ansar1)
ex: sãrea (ansãrea) nsus shi aruja

§ sãrit (sã-rítŭ) adg sãritã (sã-rí-tã), sãrits (sã-rítsĭ), sãriti/sãrite (sã-rí-ti) – (unã cu ansãrit)

§ sãriri1/sãrire (sã-rí-ri) sf sãriri (sã-rírĭ) – (unã cu ansãriri)

§ sãriri2/sãrire (sã-rí-ri) sf sãriri (sã-rírĭ) – gioc dit lao
{ro: dans popular}
{fr: danse, ronde populaire}
{en: folk danse}

§ pãsãrit (pã-sã-rítŭ) adg pãsãritã (pã-sã-rí-tã), pãsãrits (pã-sã-rítsĭ), pãsãriti/pãsãrite (pã-sã-rí-ti) – zbor tsi s-aflã mash tu zburãrea (dit un agioc ficiurescu) “cioari pãsãriti” tsi ari noima “cicioari tsi-ansar”
{ro: picioare pe sărite}
{fr: pieds en sautant, par bonds (seulement dans un jeu d’enfants)}
{en: jumping feet (word used only in a children’s game)}

§ arsar1 (ar-sárŭ) vb IV arsãrii (ar-sã-ríĭ), arsãream (ar-sã-reámŭ), arsãritã (ar-sã-rí-tã), arsãriri/arsãrire (ar-sã-rí-ri) – (unã cu ansar1)
(expr: s-arsắ (s-arsãrắ) scafa = s-umplu scafa)
ex: metsi cã suflit nu-ari, ntsapã loc sh-nafoarã-arsari (ansari) (angucitoari: guguljana); di-iu nu mindueshti, di-aclotsi-arsari ljepurli; njic shi mari si-sh arsarã (ansarã); arsãri (ansãri) pristi nãs; arsãri un largu-arãu

§ arsãrit1 (ar-sã-rítŭ) adg arsãritã (ar-sã-rí-tã), arsãrits (ar-sã-rítsĭ), arsãriti/arsãrite (ar-sã-rí-ti) – (unã cu ansãrit)
ex: gardul easti arsãrit (ansãrit); easti cama arsãritlu (fig: cama cu-arãndzã) di fratslj-a lui

§ arsãriri1/arsãrire (ar-sã-rí-ri) sf arsãriri (ar-sã-rírĭ) – (unã cu ansãriri)
ex: arsãrirea-a arãului nu eara cu puteari

§ arãsar1 (a-rã-sárŭ) vb IV arãsãrii (a-rã-sã-ríĭ), arãsãream (a-rã-sã-reámŭ), arãsãritã (a-rã-sã-rí-tã), arãsãriri/arãsãrire (a-rã-sã-rí-ri) – (unã cu ansar)
ex: livendzãli arãsar (ansar, saltã)

§ arãsãrit1 (a-rã-sã-rítŭ) adg arãsãritã (a-rã-sã-rí-tã), arãsãrits (a-rã-sã-rítsĭ), arãsãriti/arãsãrite (a-rã-sã-rí-ti) – (unã cu ansãrit)

§ arãsãri-ri1/arãsãrire (a-rã-sã-rí-ri) sf arãsãriri (a-rã-sã-rírĭ) – (unã cu ansãriri)

§ alsar1 (al-sárŭ) vb IV alsãrii (al-sã-ríĭ), alsãream (al-sã-reámŭ), alsãritã (al-sã-rí-tã), alsãriri/alsãrire (al-sã-rí-ri) – (unã cu ansar1)
ex: pots s-alsari (s-ansari)?

§ alsãrit1 (al-sã-rítŭ) adg alsãritã (al-sã-rí-tã), alsãrits (al-sã-rítsĭ), alsãriti/alsãrite (al-sã-rí-ti) – (unã cu ansãrit)

§ alsãriri1/alsãrire (al-sã-rí-ri) sf alsãriri (al-sã-rírĭ) – (unã cu ansãriri)

§ andrisar (an-dri-sárŭ) vb IV shi II andrisãrii (an-dri-sã-ríĭ), andrisãream (an-dri-sã-reámŭ), andrisãritã (an-dri-sã-rí-tã), andrisãriri/andrisãrire (an-dri-sã-rí-ri) shi andrisãreari/andrisãreare (an-dri-sã-reá-ri) – trec (ansar) pristi un lucru; ansar cu trei ansãrituri unã dupã-alantã; ansar ma multu (ma diparti) di cariva altu; andisar, antrisar, ansar; nsar, sar, alsar, arsar, arãsar, asaltu, saltu
{ro: sări, trece peste}
{fr: sauter, franchir}
{en: jump over, pass over}
ex: nu andrisãri (ansãri, tricu pristi) praglu di ushi; lu-andrisãrii (ansãrii pristi el) cãndu durnja mpadi; lj-dimãndã di sh-andrisãri chishatlu (ansãri pristi chishat); tu Martsu sh-tu-April ficiorlji andrisar foclu (ansar pristi foc)

§ andrisãrit (an-dri-sã-rítŭ) adg andrisãritã (an-dri-sã-rí-tã), andri-sãrits (an-dri-sã-rítsĭ), andrisãriti/andrisãrite (an-dri-sã-rí-ti) – (atsel) tsi ari ansãritã pristi un lucru; (lucrul) pristi cari ansãri cariva; andisãrit, antrisãrit, ansãrit, nsãrit, sãrit, alsãrit, arsãrit, arãsãrit, asãltat, sãltat
{ro: sărit, trecut peste}
{fr: sauté, franchi}
{en: jumped over, passed over}

§ andrisãriri/andrisãrire (an-dri-sã-rí-ri) sf andrisãriri (an-dri-sã-rírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva andrisari (ansari pristi) tsiva; nsãriri, sãriri, antrisãriri, andrisãreari, andisãriri, alsãriri, arsãriri, arãsãriri, asãltari, sãltari
{ro: acţiunea de a sări, de a trece peste; sărire}
{fr: action de sauter, de franchir}
{en: action of jumping over, of passing over}
ex: andrisãrirea (ansãrirea) a gardului

§ andrisãreari/andri-sãreare (an-dri-sã-reá-ri) sf andrisãreri (an-dri-sã-rérĭ) – (unã cu andrisãriri)

§ andrisãturã (an-dri-sã-tú-rã) sf andrisãturi (an-dri-sã-túrĭ) – (unã cu ansãriturã)

§ andisar (an-di-sárŭ) vb IV shi II andisãrii (an-di-sã-ríĭ), andisãream (an-di-sã-reámŭ), andi-sãritã (an-di-sã-rí-tã), andisãriri/andisãrire (an-di-sã-rí-ri) shi andisãreari/andisãreare (an-di-sã-reá-ri) – (unã cu andrisar)

§ andisãrit (an-di-sã-rítŭ) adg andisãritã (an-di-sã-rí-tã), andisãrits (an-di-sã-rítsĭ), andisãriti/andisãrite (an-di-sã-rí-ti) – (unã cu andrisãrit)

§ andisãriri/andisãrire (an-di-sã-rí-ri) sf andisãriri (an-di-sã-rírĭ) – (unã cu andrisãriri)

§ andisãrea-ri/andisãreare (an-di-sã-reá-ri) sf andisãreri (an-di-sã-rérĭ) – (unã cu andrisãriri)

§ antrisar (an-tri-sárŭ) vb IV shi II antrisãrii (an-tri-sã-ríĭ), antrisãream (an-tri-sã-reámŭ), antrisãritã (an-tri-sã-rí-tã), antrisãriri/antrisãrire (an-tri-sã-rí-ri) shi antrisãreari/antrisãreare (an-tri-sã-reá-ri) – (unã cu andrisar)
ex: cãt lo s-antrisarã praglu (treacã pristi prag); dzenurli li-antrisãrea (li-ansãrea)

§ antrisãrit (an-tri-sã-rítŭ) adg antrisãritã (an-tri-sã-rí-tã), antrisãrits (an-tri-sã-rítsĭ), antrisãriti/antrisãrite (an-tri-sã-rí-ti) – (unã cu andrisãrit)

§ antrisãriri/antrisãrire (an-tri-sã-rí-ri) sf antrisãriri (an-tri-sã-rírĭ) – (unã cu andrisãriri)

§ antrisãreari/antrisãreare (an-tri-sã-reá-ri) sf antrisãreri (an-tri-sã-rérĭ) – (unã cu antrisãriri)

§ antrisãturã (an-tri-sã-tú-rã) sf antrisãturi (an-tri-sã-túrĭ) – (unã cu ansãriturã)

§ astrisar (as-tri-sárŭ) vb IV shi II astrisãrii (as-tri-sã-ríĭ), astrisãream (as-tri-sã-reámŭ), astrisãritã (as-tri-sã-rí-tã), astrisãriri/astrisãrire (as-tri-sã-rí-ri) shi astrisãreari/astrisãreare (as-tri-sã-reá-ri) – (unã cu andrisar)
ex: lãlãtorli nu-astrisãrea praglu; lu-astrisãrii (ansãrii naparti di el)

§ astrisãrit (as-tri-sã-rítŭ) adg astrisãritã (as-tri-sã-rí-tã), astrisãrits (as-tri-sã-rítsĭ), astrisãriti/astrisãrite (as-tri-sã-rí-ti) – (unã cu andrisãrit)

§ astrisãriri/astrisãrire (as-tri-sã-rí-ri) sf astrisãriri (as-tri-sã-rírĭ) – (unã cu andrisãriri)

§ astrisã-reari/astrisãreare (as-tri-sã-reá-ri) sf astrisãreri (as-tri-sã-rérĭ) – (unã cu astrisãriri)

§ paransar1 (pá-ran-sárŭ) vb IV shi II paransãrii (pá-ran-sã-ríĭ), paransãream (pá-ran-sã-reámŭ), paran-sãritã (pá-ran-sã-rí-tã), paransãriri/paransãrire (pá-ran-sã-rí-ri) shi paransãreari/paransãreare (pá-ran-sã-reá-ri) – ansar ma multu di cum lipseashti
{ro: sări prea mult}
{fr: sauter trop}
{en: jump too much}

§ paransãrit (pá-ran-sã-rítŭ) adg paransãritã (pá-ran-sã-rí-tã), paransãrits (pá-ran-sã-rítsĭ), paransãriti/paransãrite (pá-ran-sã-rí-ti) – (om) tsi-ansari ma multu dicãt u caftã arada; (lucru) tsi easti-ansãrit ma multu dicãt easti arada
{ro: care a sărit prea mult}
{fr: qui a trop sauté}
{en: who has jumped too much}

§ pa-ransãriri/paransãrire (pá-ran-sã-rí-ri) sf paransãriri (pá-ran-sã-rírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva paransari
{ro: acţiunea de a sări prea mult}
{fr: action de sauter trop}
{en: action of jumping too much}

§ paransãreari/paransãreare (pá-ran-sã-reá-ri) sf paransãreri (pá-ran-sã-rérĭ) – (unã cu paransãriri)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

arãd3

arãd3 (a-rắdŭ) (mi) vb III shi II – arãsh (a-rắshĭŭ), arãdeam (a-rã-deámŭ), arãsã (a-rắ-sã), arãdiri/arãdire (a-rắ-di-ri) shi arãdea-ri/arãdeare (a-rã-deá-ri) – cu minciunj l-fac pri cariva (s-pistipseascã minciunjli tsi-lj dzãc shi) s-adarã atsea tsi voi mini; minciunedz, aplãnãsescu, plãnãsescu, plãnisescu, plãnipsescu, plãnescu
{ro: (se) înşela, minţi}
{fr: (se) tromper, duper, mentir}
{en: deceive, cheat, dupe, tell lies}
ex: ma pri cari vrea s-lu-arãdã nãs (s-lji spunã minciunj, s-lu-aplãnãseascã); mãrate, mãrate, tsi ti-arãdi mintea (ti minciuneadzã); el nu poati s-u arãdã (s-u aplãneascã); mi-arãsi sh-mi dispulje di tutiputã; preftul, preftu macã astalji, un alantu vai arãdã; s-nu v-arãdets (s-nu tsiva di fãtsets glãrimea) di scutets martsul; nu-l arãd (nu-lj dzãc minciunj) ocljilj?; arãdi feata (dzã-lj tsiva s-agãrshascã, sã-lj treacã oara) s-nu plãngã

§ arãs3 (a-rắsŭ) adg arãsã (a-rắ-sã), arãsh (a-rắshĭ), arãsi/arãse (a-rắ-si) – tsi-lj s-ari dzãsã minciunj tra s-lu facã s-adarã tsiva; minciunat, aplãnãsit, plãnãsit, plãnisit, plãnipsit, plãnit
{ro: înşelat, minţit}
{fr: trompé, dupé, menti}
{en: deceived, cheated, duped, told lies}

§ arãdiri3/arãdire (a-rắ-di-ri) sf arãdiri (a-rắ-dirĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu omlu lu-arãdi pri cariva; arãdeari, minciunari, aplãnãsiri, plãnãsiri, plãnisiri, plãnipsiri, plãniri, alincii, apatii
{ro: acţiunea de a înşela, de a minţi; înşelare}
{fr: action de tromper, de duper, de mentir}
{en: action of deceiving, of cheating, of duping, of telling lies}

§ arãdeari3/arãdeare (a-rã-deá-ri) sf arãderi (a-rã-dérĭ) – (unã cu arãdiri3)
ex: mari arãdeari (aplãnãsiri) lã featsim!

§ nearãs3 (nea-rắsŭ) adg nearãsã (nea-rắ-sã), nearãsh (nea-rắshĭ), nearãsi/nearãse (nea-rắ-si) – tsi nu-lj s-ari dzãsã minciunj tra s-lu facã s-adarã tsiva; niminciunat, neaplãnãsit, niplãnãsit, niplãnisit, niplãnipsit, niplãnit
{ro: neînşelat, neminţit}
{fr: qui n’a pas été trompé, qui n’a pas été menti}

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

aradã1

aradã1 (a-rá-dã) sf arãdz (a-rắdzĭ) – starea-a lucrilor tsi s-aflã bãgati un dupã-alantu (ca tu-un bair, sireauã, udopsu, dupã cum lipseashti, dupã cum s-tihiseashti icã dupã cum u va cariva); loclu dit aestã stari (sireauã) tu cari s-aflã un di-aesti lucri; bair (di mãrdzeali tu-unã ghiurdani, di zboarã tu-unã carti, etc.), radã, arãdãrichi; bair, chindinar, ordu, sãrã, sireauã, taxi, nizami, udopsu, etc.; strat, palã, petur, etc.;
(expr:
1: om di-aradã = om ca tuts alantsãlj, cum lipseashti s-hibã;
2: om cama di-aradã = om di soi ma bunã, di-ugeachi;
3: nu da aradã = zburashti fãrã aradã)
{ro: ordine, rând; salbă}
{fr: ordre, arrangement, rang; file; collier}
{en: order, arrangement, rank; file; necklace}
ex: bãgai aradã (ndrepshu, anischirsii) n casã; am aradã la beari (shtiu cum s-beau, beau cum lipseashti); voi nu-avets aradã (lucrili li-avets cãtrã naljurea); bagã-li lucrili tu-aradã (cum lipseashti, un dupã-alantu); imnã tu-aradã (tu sireauã, un dupã-alantu); patru dzãli tut pi-aradã (sireauã); unã aradã (un strat, un petur) di chetri, unã aradã (un strat, unã palã) di tsarã; s-nã pitritsets ãndauã arãdz (bairi di zboarã tu-unã carti); easti om di-aradã
(expr: ca tuts alantsãlj); gionj, ma di-aradã
(expr: ma bunj, di-ugeachi, di soi bunã); dupã cum n-adutsi arada (dupã loclu tsi lu-avem tu-aradã; icã, (vedz aradã2), dupã cum u caftã adetea)

§ radã (rá-dã) sf rãdz (rắdzĭ) – (unã cu aradã1)
ex: eshti pi-ahtari radã (aradã, stari)?

§ nearadã (nea-rá-dã) sf nearãdz (nea-rắdzĭ) – lipsã di-aradã; starea-a unui lucru tsi nu-ari aradã (tsi easti alocut, palaz, naljurea); acãtãstãsii, acatastasi, mintiturã, arãeatã, atãxii
{ro: dezordine}
{fr: désordre}
{en: disorder}
ex: ari mari nearadã n casã

§ arãdãrichi/arãdãriche (a-rã-dã-rí-chi) sf arãdãrichi (a-rã-dã-ríchĭ) – lucri bãgati sã sta tu-aradã un dupã-alantu; bair (di galbinj, bãgat multi ori deavãrliga di capelã, di fes); bair cu un i ma multi lucri (mãrdzeali, flurii, chitritseali, nishenj, etc.) bãgati tu-aradã sh-tricuti prit un hir (silivar, etc.) tra si s-poartã digushi trã mushuteatsã (trã adutseari aminti, tra s-nu s-lja di oclju, tra s-treacã ghini, etc.); rãdãrichi, aradã, ordu, udopsu, sãrã, sireauã; bair, ghiurdani, ghirdani

{ro: şir, salbă}
{fr: file, rangée, collier (de ducats, de monnaies d’or)}
{en: file, line, array, necklace (of gold coins)}
ex: arãdãrichea (arada)-a pluchilor analtsã; arãdãrichi (bair) di flurii

§ rãdãrichi/rãdãriche (rã-dã-rí-chi) sf rãdãrichi (rã-dã-ríchĭ) – (unã cu arãdãrichi)
ex: rãdãrichi (bair, ghiurdani) di flurii

§ arada (a-rá-da) adv – tu-aradã; un dupã altu
{ro: pe rând}
{fr: un après l’autre}
{en: one after another}
ex: cãrvãnjli tsi-arada (unã dupã alantã) shi nchisirã

§ arãdar (a-rã-dárŭ) sm, sf, adg arãdarã (a-rã-dá-rã), arãdari (a-rã-dárĭ), arãdari/arãdare (a-rã-dá-ri) – (atsel) cari chivirniseashti (cumãndãrseashti, urseashti) adãparea arãdzlor dit unã grãdinã
{ro: care dirijează adăpatul grădinilor}
{fr: qui organise l’arrosement des jardins}
{en: who organizes the garden spraying with water}

§ arãdãpsescu1 (a-rã-dãp-sés-cu) (mi) vb IV arãdãpsii (a-rã-dãp-síĭ), arãdãpseam (a-rã-dãp-seámŭ), arãdãpsitã (a-rã-dãp-sí-tã), arãdãpsiri/arãdãpsire (a-rã-dãp-sí-ri) – bag lucri tu-aradã; ambairu mãrdzeali tu-unã ghiurdani; bag zboarã un dupã-alantu cãndu pãrãvulsescu tsiva i scriu unã carti; arãdãsescu, arãbdãsescu, arãvdãsescu; plãngu, zghilescu, miryiuluxescu, mirulyisescu, butsescu, jilescu arãd-yipsescu, arãdãsescu, arãdyisescu (fig: arãdãpsescu = spun, dzãc, pãrãvulsescu, etc.)
{ro: aranja; spune, îndruga}
{fr: (s’) arranger, mettre en ordre; enfiler, dire}
{en: arrange, to set in order; say, talk}
ex: arãdãpseam (bãgam cu-arada) aua pri pulitsã; arãdãpsescu cãrtsãli tu dulapi; chetsãrli li-arãdãpsea (bãga tu-aradã); arãdãpsea sh-arãdãpsea (fig: dzãtsea sh-para dzãtsea, vruti sh-nivruti); arãdãpseashti (spuni) ca multi; ti-arãdãpsii ghini la dascal (fig: ti spush, ti bãgai arãu, ti ndrepshu, ti pruded)

§ arãdãpsit1 (a-rã-dãp-sítŭ) adg arãdãpsitã (a-rã-dãp-sí-tã), arãdãpsits (a-rã-dãp-sítsĭ), arãdãpsiti/arãdãpsite (a-rã-dãp-sí-ti) – tsi easti bãgat tu-aradã; tsi easti mbãirat; arãdyipsit, arãdyisit; spus, dzãs, pãrãvulsit
{ro: aranjat; spus, îndrugat}
{fr: arrangé, mis en ordre; enfilé, dit}
{en: arranged; said, talked}

§ arãdãpsi-ri1/arãdãpsire (a-rã-dãp-sí-ri) sf arãdãpsiri (a-rã-dãp-sírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-arãdãpseashti tsiva; arãdyipsiri, arãdyisiri; spuneari, dzãtseari, pãrãvulsiri
{ro: acţiunea de a aranja, de a spune, de a îndruga}
{fr: action d’arranger, d’enfiler, de dire}
{en: action of arranging, of saying, of talking}

§ arãdãsescu1 (a-rã-dã-sés-cu) (mi) vb IV arãdãsii (a-rã-dã-síĭ), arãdãseam (a-rã-dã-seámŭ), arãdãsitã (a-rã-dã-sí-tã), arãdãsiri/arãdãsire (a-rã-dã-sí-ri) – (unã cu arãdãpsescu1)

§ arãdãsit1 (a-rã-dã-sítŭ) adg arãdãsitã (a-rã-dã-sí-tã), arãdãsits (a-rã-dã-sítsĭ), arãdãsiti/arãdãsi-te (a-rã-dã-sí-ti) – (unã cu arãdãpsit1)

§ arãdãsiri1/arãdãsire (a-rã-dã-sí-ri) sf arãdãsiri (a-rã-dã-sírĭ) – (unã cu arãdãpsiri1)

§ arãdyipsescu (a-rãd-yip-sés-cu) (mi) vb IV arãdyipsii (a-rãd-yip-síĭ), arãdyipseam (a-rãd-yip-seámŭ), arãdyipsitã (a-rãd-yip-sí-tã), arãdyipsiri/arãdyipsire (a-rãd-yip-sí-ri) – (unã cu arãdãpsescu1)
ex: li-arãdyipsii (li ndrepshu, li bãgai tu-aradã) lucrili ghini

§ arãdyipsit (a-rãd-yip-sítŭ) adg arãdyipsitã (a-rãd-yip-sí-tã), arãdyipsits (a-rãd-yip-sítsĭ), arãdyipsiti/arãdyipsite (a-rãd-yip-sí-ti) – (unã cu arãdãpsit1)

§ arãdyipsi-ri/arãdyipsire (a-rãd-yip-sí-ri) sf arãdyipsiri (a-rãd-yip-sírĭ) – (unã cu arãdãpsiri1)

§ arãdyisescu (a-rãd-yi-sés-cu) (mi) vb IV arãdyisii (a-rãd-yi-síĭ), arãdyiseam (a-rãd-yi-seámŭ), arãdyisitã (a-rãd-yi-sí-tã), arãdyisiri/arãdyisire (a-rãd-yi-sí-ri) – (unã cu arãdãpsescu1)

§ arãdyisit (a-rãd-yi-sítŭ) adg arãdyisitã (a-rãd-yi-sí-tã), arãdyisits (a-rãd-yi-sítsĭ), arãdyisiti/arãdyisite (a-rãd-yi-sí-ti) – (unã cu arãdãpsit1)

§ arãdyisiri/arãdyisire (a-rãd-yi-sí-ri) sf arãdyisiri (a-rãd-yi-sírĭ) – (unã cu arãdãpsiri1)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

treacã

RO:trecere
EN:passing, crossing
FR:
Dictsiunar Armãn-Romãn-Englez-Francez - Mariana Bara 2015