Dictsiunar

astãndzã

astãndzã (ás-tãn-dzã) adv – vedz tu adzã

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã vedz: adzã

astãndz

astãndz (ás-tãndzĭ) adv – vedz tu adzã

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã vedz: adzã

adzã (á-dzã) adv – dzua di tora tu cari zburãm; adz, azã, az, asãndzã, asãndz, astãndzã, astãndz, astãdz, astãzã, astãz, andzã
{ro: azi}
{fr: aujourd’hui}
{en: today}
ex: gioacã adzã, gioacã mãni; nu eara ca featili shi nveastili di adzã

§ adz (adzĭ) adv – (unã cu adzã)
ex: adz avem Vinjiri

§ azã1 (á-zã) adv – (unã cu adzã)

§ az (ázĭ) adv – (unã cu adzã)

§ astãdz (ás-tãdzĭ) adv – (unã cu adzã)
ex: ashitsi s-featsi laclu tsi-l videm pãnã astãdz; vã ascãpã astãdz tuts di coardã shi funi

§ astãz (ás-tãzĭ) adv – (unã cu adzã)

§ astãzã (ás-tã-zã) adv – (unã cu adzã)

§ astãndz (ás-tãndzĭ) adv – (unã cu adzã)

§ astãndzã (ás-tãn-dzã) adv – (unã cu adzã)
ex: astãndzã vinji arada la hilja-a amirãlui; di astãndzã nãinti

§ asãndzã (á-sãn-dzã) adv – (unã cu adzã)
ex: pãnã asãndzã ãts fu scriatã!; arucã-ti asãndzã, arucã-ti mãni, nu sh-aduna la ayizmari nitsi gãrnuts

§ asãndz (á-sãndz) adv – (unã cu adzã)

§ andzã2 (án-dzã) adv – (unã cu adzã)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã

bou

bou (bóŭ) sm boi (bóĭ) – pravdã di-a casãljei, tavru (bic, bugã) dzigãrit (ciucutit, shutsãt), mascurlu-a vacãljei, ma mari di ea, cari easti criscut trã carnea-a lui sh-ti lucrul greu tsi poati s-lu facã la agri (s-tragã aratrul sh-chera ncãrcatã cu grãni); (fig:
1: bou = om tsi nu para easti dishteptu, tsi nu-aducheashti lishor tsi-lj si dzãtsi, tsi easti prostu, ahmac; expr:
2: bou s-dusi, bou vinji; s-dusi bou shi vinji vacã = dusi glar, prostu sh-vinji nãpoi unã soi;
3: l-bãgarã tu-a boilor = l-bãgarã tu-ahapsi;
4: om tsi lu-alimsirã boilji = om tsi nu-lj creashti barba, tsi easti spãn, chiosi;
5: cu un bou nu s-arã = tra s-lu fats un lucru va s-ai tut tsi-ts lipseashti;
6: tut boulu-l mãcã, sh-la coadã s-curmã = s-dzãtsi tr-atsel tsi-l fatsi tut lucrul, mash cã lucrul atsel njic dit soni tsi lipseashti fãtseari, nu poati s-lu bitiseascã;
7: azbuirã boulu = dusi, easti-un lucru tsi nu va si s-facã vãrãoarã;
8: dzua fudzi di njelj sh-noaptea arãstoarnã boulu = (atsel) tsi pari imir ma poati s-hibã sh-multu gioni;
9: cama ghini az un ou, dicãt mãni un bou; astãndz furi ou, mãni va furi bou; di ou, lu-adarã bou = un lucru njic s-fatsi, cu chirolu, mari;
10: ordzul ãl arã boilji, shi-l mãcã caljlji = zbor tsi s-dzãtsi trã omlu cari fatsi un lucru, cilãstiseashti, l-fatsi tut copuslu ma tu soni altu va-lj veadi hãirea; altsã lucreadzã ayinjli, sh-altsã stricoarã butsli;
11: tsãni-lj cicioarli a boului, cãnd domnu-tu va si-l talji = caftã s-lu-agiuts omlu (atsel) di cari va s-ai ananghi ma nclo, tora, cãndu el ari-ananghi di tini)
{ro: bou}
{fr: boeuf}
{en: ox}
ex: tsi-i njic cãt oulu sh-poati cãt boulu? (angucitoari: bilciclu, cãntarea); ari barbã sh-preftu nu-i, ari coarni sh-bou nu-i, mea-ca-ca cu coada nsus, tsi-i? (angucitoari: capra); boulu s-leagã di coarni, omlu di limbã; boulu tradzi pluglu; si-lj pascu boilji; cama ghini az un ou, dicãt mãni un bou; astãndz furi ou, mãni va furi bou; di ou, lu-adarã bou; ordzul ãl arã boilji, shi-l mãcã caljlji; eshti un bou (fig: prostu, ahmac, pravdã)

§ buits (bu-ítsŭ) sm, sf, adg buitsã (bu-í-tsã), buits (bu-ítsĭ), buitsã (bu-í-tsã) – bou (vacã) njic; buici
{ro: bouţ}
{fr: petit boeuf}
{en: small ox}
ex: sh-asti buits (fig: niheam ca glareshcu); tinirili di tora suntu ca buits

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

cur3

cur3 (cúrŭ) sm curi (cúrĭ) shi sn cururi (cú-rurĭ) – partea-a truplui cu cari omlu shadi di-aradã pi scamnu; guva-a truplui pri iu easi nafoarã omlu cãndu s-dutsi si sh-facã apa-atsea groasa tu hale; bis, cãrtelj, cuci, fãndãc, fãndec, ghes, primichir, shidzut; (fig:
1: cur = partea di nghios sh-di nafoarã a unui lucru (pri cari poati s-shadã ndreptu cãndu easti bãgat si sta); fundu; expr:
2: curlu-a oului = partea di nghios sh-ma umflatã a oului;
3: ghelã din cur = ou di gãljinã, di pulj;
4: curlu-a trumbetãljei = partea di nghios, ma largã pri iu easi vimtul a trumbetãljei;
5: nj-bag curlu tu pãljur = intru shi stau tu-un apanghiu; mi-apãnghisescu;
6: nj-ashternu curlu = stau sh-nu mi min (din casã, di pri lucru, etc.), cilistisescu (tra s-lu fac un lucru);
7: lj-bag nã pipercã n cur = (i) ãl fac s-hibã ma sertu; (ii) lj-bag nã ntsãpãturã (intrigã, nghidã, schinãturã, etc.);
8: canda am schinj la cur = nu pot s-shed tu-un loc, nu mi-acatsã loclu; shed ca pri schinj;
9: nj-asudã curlu = u-am zori; u-aflu multu greu s-lu fac un lucru;
10: nu-sh minã curlu ma nclo; = (i) nu-s minã di iu easti, cã nu vru s-veadã tsi s-featsi naljurea; (ii) zbor tsi s-dzãtsi tr-atsel tsi nu ari alãgatã nafoarã di hoara, di patria-a lui;
11: nu shidzui cu curlu tu neauã = u-avui bana lishoarã pãnã tora, nu tricui prit lucri greali;
12: sh-la draclu curlu cu nãs = moari, li ncljidi ocljilj;
13: va-nj ljai (mãts) curlu; nu mi doari curlu; sã-nj bash curlu = nu mi mealã, nu pots sã-nj fats tsiva, va-nj ljai coada, etc.;
14: sta tes cu curlu la soari = easti linãvos, nu lu-arãseashti lucrul;
15: va-nj bashi el curlu = fuvirsirea tsi u fac, cã va yinã el s-mi pãlãcãrseascã, sã-nj caftã tsiva, s-nji sã ngreacã, sã-nj si ncljinã;
16: la cur li bag tuti a tali = nu mi mealã di tuti tsi-nj dzãts; lucrili-a tali nu-au vãrã simasii trã mini;
17: stãi (shedz) pi curlu-ts = stãi sh-nu ti minã dit loc; mutrea-ts lucrul, huzmetea; nu ti-amistica; stãi-tsã isih;
18: curlu-ts trã lapti nihertu easti! = stumahea nu poati s-hunipseascã laptili hertu; nu eshti ti ahtãri lucri, ti lucri mãri;
19: curlu-ts easti ca di peapini = ti-alavdzã ma nu fats tsiva;
20: curlu-nj seaminã arov = mi-aspar multu, nj-easti multu fricã, treambur (li ghãnusescu) di fricã;
21: nu-nj tsãni curlu = nu nj-u tsãni, nj-easti fricã, nu cutedz;
22: mi duc ca curlu tsi beasi = zburãscu di un sh-di-alantu, vruti sh-nivruti; zburãscu tut chirolu sh-dzãc mash glãrinj, papardeli;
23: escu (durnjii) cu curlu nsus = nu escu cu bunili, nu hiu tu ori, mi-acatsã orili)
{ro: cur}
{fr: cul, derrière}
{en: arse}

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

festã1

festã1 (fés-tã) sf festi/feste (fés-ti) – tritsearea-a chirolui cu oaspits, measã, mãcari sh-beari, cãntic sh-gioc, etc.; ziafeti, zefcã, zefchi, ahaincã, harei, diaschedasi, cimbuzi, gimbusi, giumbusi, giumbiushi, uspets
{ro: petrecere, divertisment}
{fr: divertissement}
{en: amusement}
ex: s-featsi mari festã (ziafeti) la hãnjuri; avem festã astãndzã

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã

fur1

fur1 (fúrŭ) sm furi (fúrĭ) shi fur2 (fúrŭ) adg furã (fú-rã), furi (fúrĭ), furi/fure (fú-ri) – atsel tsi lja peascumta, cu zorea shi fãrã volja-a nicuchirlui un lucru tsi nu easti a lui; afur, furcudar, haramiu, hãrãmit, chisãgi, caceac;
(expr:
1: dau pãni a furlor = (i) lj-aprochi furlji n casã, lj-agiut, lj-ascundu; (ii) om nitinjisit; muljari nitinjisitã, dosã, putanã; tsi da pãni a furlor peascumta;
2: es fur = mi (duc tu muntsã s-mi) fac fur)
{ro: hoţ}
{fr: voleur}
{en: thief, robber}
ex: furlu acatsã furlu; fure, fure, nu ts-u-arshini?; sotslj-a mei s-cunushtea cu furlji; l-dispuljarã furlji cãndu dipunea calea; a furlui, fã-ti fur shi giumitati; cãndu nu s-avdu furi, atumtsea s-ti-aveglji di nãsh; furlu, sh-furã sh-giurã; intrarã furlji la noi, nu him ghini; shi s-pãrea ca doauã furi; acãtsai un fur, lu-alas, nu mi-alasã; nãsã da pãni a furlor n hoarã
(expr: da agiutor, lj-aproachi n casã furlji); aidi s-ishim
(expr: s-nã fãtsem) furi

§ afur1 (a-fúrŭ) sm afuri (a-fúrĭ) shi afur2 (a-fúrŭ) adg afurã (a-fú-rã), afuri (a-fúrĭ), afuri/afure (a-fú-ri) – (unã cu fur1 shi fur2)
ex: s-featsi prot afur tru munti

§ furac (fu-rácŭ) sm furats (fu-rátsĭ) – fur njic
{ro: hoţ mic}
{fr: jeune voleur}
{en: young thief, young robber}
ex: un furac apala scoati

§ furcudar (fur-cu-dárŭ) sm furcudari (fur-cu-dárĭ) – (unã cu fur1)
ex: picurari, lai furcudari!

§ furami/furame (fu-rá-mi) sf furãnj (fu-rắnjĭ) – multimi di furi
{ro: număr mare de hoţi}
{fr: nombre de voleurs}
{en: number of thieves}
ex: armatili a furamiljei (a furlor); iu tut urdinã furãnj (ceti di furi); au tricutã ahãti furãnj (ceti di furi)

§ furtu (fúr-tu) sn furturi (fúr-turĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva lja peascumta i cu zorea un lucru tsi nu easti a lui; furari, afurari, furilji, furlichi, hãrãmitlãchi

{ro: furt, hoţie}
{fr: vol, brigandage, larcin}
{en: thievery, robbery, larceny}
ex: di furtu (di la furari) mãnã s-nu tradz; nu featsi alti furturi (furãri); cu furtul featsi tutiputa; bãneadzã cu furtul; di furtu hãiri nu s-veadi

§ furilji/furilje (fu-rí-lji) sf furilj (fu-ríljĭ) – (unã cu furtu)
ex: furilja (furtul) nu vã prindi; di furilji (furtu) casã nu s-adarã; bãnai di furilji (furtu)

§ furlichi/furliche (fur-lí-chi) sf furlichi (fur-líchĭ) – (unã cu furtu)

§ furescu (fu-rés-cu) adg fureascã (fu-reás-cã), fureshtsã (fu-résh-tsã), fureshti (fu-résh-ti) – tsi ari s-facã cu furlji (cu furilja, cu furtul, etc.); (lucru) di furi;
(expr:
1: tu mãnj fureshti = sclav la furi (cari di-aradã, va-l vãtãma, ma s-nu lã si dãdea unã axagurauã);
2: ascãpash di mãnj fureshti, s-cadz tu mãnj turtseshti = dit un arãu, cadz tu un altu, ma mari arãu)
{ro: hoţesc}
{fr: de voleur}
{en: that has to do with stealing}
ex: nsus tu muntili furescu (di furi); easti un loc furescu (bun trã furi); paradz fureshti, casã nu-adarã; tu mãnj fureshti i turtseshti cadz, un darac easti

§ fureashti/fureashte (fu-reásh-ti) adv – ca di furi
{ro: hoţeşte}
{fr: à la maniére des voleurs}
{en: as in a robbery}
ex: si-l cruescu fureashti (ca di la furi)

§ fur3 (fúrŭ) (mi) vb I furai (fu-ráĭ), furam (fu-rámŭ), furatã (fu-rá-tã), furari/furare (fu-rá-ri) –
1: ljau peascumta i cu zorea un lucru tsi nu easti a meu; afur, afum, acats, ahulescu, agudescu, cãrtescu, nciulescu, spãstrescu, ciun, ciuplescu, sufrusescu, mut, sec, etc.;
(expr:
1: mi fur = fug peascumta fãrã s-mi lja vãr di hãbari;
2: mi furã (l-fur) somnul = mi lja, mi-acatsã somnul, dormu, agãrshescu;
3: ti furã di tr-oclji = ti furã n fatsã sh-nu lu-aducheshti;
4: furã oauã di sum cloci = easti un fur multu bun, multu dishteptu)
{ro: fura; furişa; adormi}
{fr: voler; glisser subrepticement; (s’)endormir}
{en: steal, rob; leave surreptitiously; fall asleep}
ex: cari furã (lja cu zorea i peascumta) shtii s-ascundã; nj-ishirã furlji n cali shi-nj li furarã tuti; furã tut tsi-lj cadi tu mãnã, s-ts-ai cãshtigã; astãndz furi ou, mãni va furi bou; s-furã
(expr: fudzi peascumta fãrã s-lu lja, s-lu-acatsã vãr di hãbari) di-acasã; nj-ti furã
(expr: ti-acãtsã) dorlu shi jalea; s-lu furã somnul
(expr: lu-acatsã somnul ta s-doarmã); l-fura dintr-oclji
(expr: l-fura pri fatsã) nãscãntsã, alãxea cãrtsã, scutea unã, bãga altã, mutrea patnilu, ma Bacola ncljidea ocljilj la tuti; adrash cãshari cu gumarlu? nu ts-lu furarã dintr-oclji?
(expr: nu-ts lu furarã dinintea-a ta?)

§ furat (fu-rátŭ) adg furatã (fu-rá-tã), furats (fu-rátsĭ), furati/furate (fu-rá-ti) – harea tsi u-ari cariva cari-lj si lo tsiva (peascumta i cu zorea); cari s-furã; afurat, afumat, acãtsat, etc.
{ro: furat; furişat; adormit}
{fr: volé; dérobé; glissé subrepticement; endormi}
{en: stolen, robbed; left surreptitiously; fallen asleep}
ex: tuti lucrili furati li-aflarã tu casa-a furlui; mãcã di furatili (atseali cari s-furarã)

§ furari/furare (fu-rá-ri) sf furãri (fu-rắrĭ) – atsea tsi fatsi un cari furã; afurari, afumari, acãtsari, etc.
{ro: acţiunea de a fura, de a se furişa, de a adormi; furare; furişare; adormire}
{fr: action de voler (glisser subrepticement; (s’)endormir)}
{en: action of (stealing; leaving surreptitiously; falling asleep)}
ex: shi tsi furari, sh-pri tsi hali ti-adusi

§ afur3 (a-fúrŭ) (mi) vb I afurai (a-fu-ráĭ), afuram (a-fu-rámŭ), afuratã (a-fu-rá-tã), afurari/afurare (a-fu-rá-ri) – (unã cu fur2)
ex: si ngiurã shi s-afurã (s-furã); lji s-afurarã shapti njilj di-aslanj

§ afurat (a-fu-rátŭ) adg afuratã (a-fu-rá-tã), afurats (a-fu-rátsĭ), afurati/afurate (a-fu-rá-ti) – (unã cu furat)
ex: lucri afurati (loati cu zorea icã peascumta)

§ afurari/afurare (a-fu-rá-ri) sf afurãri (a-fu-rắrĭ) – (unã cu furari)
ex: pri la curvãrilji, pri la afurari; afurarea nu easti lucru bun

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

hrisafi/hrisafe

hrisafi/hrisafe (hri-sá-fi) sf hrisãhi (hri-sắhĭ) – hir di-amalamã (i di-asimi, cãtivãrãoarã) cu cari s-chindisescu stranji; chindisiturã cu hiri di-amalamã; gãitani mplititã cu hiri di-amalamã (i di-asimi); hrisozmã;
(expr:
1: hrisãhi = stranji cu hiri di-amalãmã;
2: (ca) di hrisafi = ca di-amalamã;
3: armasi cu hrisãhili = armasi cu lucrul nibitisit)
{ro: fir de aur}
{fr: fil d’or; cannetille; dorure}
{en: gold wire used in broidery; gold broidery}
ex: tu stranji di hrisãhi (chindisiti cu hrisafi) viscuts; lj-deadirã bãiri di flurii, stranji di hrisafi; cum apiri dzua, s-adrã tu hrisãhi; apreasi un per di hrisafi shi s-aflã la numta amirãreascã; si ncãcea trã nã cumatã di hrisafi; unã flamburã, tutã di hrisafi; sh-chiptina perlu di hrisafi
(expr: ca di-amalamã); armasi cu hrisãhili (hirili di-amalamã; expr: armasi cu lucrul nibitisit)

§ hrisozmã (hri-sóz-mã) sf hrisozma-ti/hrisozmate (hri-sóz-ma-ti) – (unã cu hrisafi)
ex: purtai nã ilecã cusutã cu hrisozmã; avea cioarits chindisits cu hrisozmã; curunj ayisiti di hrisozmã (dati cu-amalamã); perlji di hrisozmã
(expr: ca di-amalamã)

§ hrisusescu (hri-su-sés-cu) (mi) vb IV hrisusii (hri-su-síĭ), hrisuseam (hri-su-seámŭ), hrisusitã (hri-su-sí-tã), hrisusiri/hrisusire (hri-su-sí-ri) – acoapir un lucru (oarã, nel, minghiush, etc.) cu-un petur suptsãri di amalamã tra s-lu fac lucrul ma mushat (tra s-dãnãseascã ma ghini, etc.); afum, mãlãmusescu, ãngãlbidedz, nglubudedz;
(expr:
1: hrisusescu (un lucru) = fac (un lucru) sã nyiliceascã ca malama;
2: (preftul) mi hrisuseashti = (preftul) nj-da cu njir pi frãmti)
{ro: auri}
{fr: dorer}
{en: gild}
ex: perlu-lj hrisusea
(expr: lji nyilicea ca malama); nã hrisusi
(expr: nã deadi cu njir pri frãmti, nã mirusi) preftul; hrisusii merlu

§ hrisusit (hri-su-sítŭ) adg hrisusitã (hri-su-sí-tã), hrisusits (hri-su-sítsĭ), hrisusiti/hrisusite (hri-su-sí-ti) – (lucru) cari easti acupirit cu-un petur suptsãri di amalamã; afumat, mãlãmusit, ãngãlbidat, nglubudat

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

inati/inate

inati/inate (i-ná-ti) sf inãts (i-nắtsĭ) –
1: yinati, gnati, ghnati, nãiriri, nãrãiri, niriiri, nãriri, amãnii, mãnii, hulii, lisã, foc, uryii, zalã, zali, gindi, nãireatsã, nãrleatsã, thimo, picã, cangi, himã, turbari; ahuljisiri, huljisiri, cãchiusiri, chicusiri, cãrtiri
{ro: supărare, furie, mânie}
{fr: fâcherie, colère }
{en: fury, anger }
ex: shcljoplu nu lã tsãnu inati, cã li-agãrshi tuti shi-lj ljirtã; duchi cã lj-u-alãxirã cartea shi focu-s-featsi di inati; fratslji a lui, hearili mãca di foc shi di inati; cãt yinea, inatea-a ljei crishtea; cãndu avdzã aesti zboarã, s-featsi foc di inati; nu lu-acãtsa somnul di inati; lj-ari multã inati; di inati asparsi tut tsi-lj cãdzu tu mãnã; nj-yini s-crep di inati; lj-tsãni inati, nu-agãrshashti tsi-lj-featsi

§ gnati/gnate (gná-ti) sf gnãts (gnắtsĭ) – (unã cu inati)

§ yinati/yinate (yi-ná-ti) sf yinãts (yi-nắtsĭ) – (unã cu inati)
ex: lj-am mari yinati; yinatea (zala, hulia) l-urgheashti omlu

§ nãireatsã (nã-i-reá-tsã) sf nãirets (nã-i-rétsĭ) – (unã cu inati)
ex: sh-alãsã nãireatsa (inatea, cãchiusirea)

§ nãrleatsã (nãr-leá-tsã) sf nãrlets (nãr-létsĭ) – (unã cu inati)
ex: strigã cu nãrleatsã (inati, hulii)

§ inãtos (i-nã-tósŭ) adg inãtoasã (i-nã-tŭá-sã), inãtosh (i-nã-tóshĭ), inãtoasi/inãtoase (i-nã-tŭá-si) – tsi lu-acatsã lishor inatea; yinãtos, gnãtos, huliros, lisearcu, gindos, turbat, uryisit
{ro: furios}
{fr: cholérique, furieux}
{en: infuriated, angered}

§ gnãtos (gnã-tósŭ) adg gnãtoasã (gnã-tŭá-sã), gnãtosh (gnã-tóshĭ), gnãtoasi/gnãtoase (gnã-tŭá-si) – (unã cu inãtos)
ex: easti om gnãtos

§ yinãtos (yi-nã-tósŭ) adg yinãtoasã (yi-nã-tŭá-sã), yinãtosh (yi-nã-tóshĭ), yinãtoasi/yinãtoase (yi-nã-tŭá-si) – (unã cu yinãtos)
ex: easti di yinãtoshlji (di-atselj tsi lj-acatsã lishor inatea)

§ inagi (i-na-gí) adg(?) inagii/inagie (i-na-gí-i), inageadz (i-na-gĭádzĭ), inagii (i-na-gíĭ) – (unã cu inãtos)
ex: ficior inagi

§ inaci (i-na-cí) adg(?) inacii/inacie (i-na-cí-i), inaceadz (i-na-cĭádzĭ), inacii (i-na-cíĭ) – (unã cu inãtos)

§ inaciu (i-na-cíŭ) adg(?) inacii/inacie (i-na-cí-i), inacii (i-na-cíĭ), inacii (i-na-cíĭ) – (unã cu inãtos)
ex: om inaciu ca nãs nu-ari cama nclo

§ inãtci (i-nãt-cí) adg(?) inãtcioanji/inãtcioanje (i-nãt-cĭŭá-nji), inãtceadz (i-nãt-cĭádzĭ), inãtcioanji/inãtcioanje (i-nãt-cĭŭá-nji) – tsi easti mplin di inati; tsi lu-acatsã lishor inatea; yinãtos, gnãtos, huliros, lisixit, lisearcu, turbat, gindos, uryisit
{ro: furios, supărăcios, mâ-nios}
{fr: cholérique, furieux, irascible}
{en: infuriated, angered, irritable}

§ inagilãchi/inagilãche (i-na-gi-lắ-chi) sf inagilãchi (i-na-gi-lắchĭ) – harea tsi u-ari atsel tsi lu-acatsã inatea multu lishor
{ro: irascibilitate, îndărătnicie}
{fr: irascibilité, obstination}
{en: irascibility, irritableness}

§ inãtusescu (i-nã-tu-sés-cu) (mi) vb IV inãtusii (i-nã-tu-síĭ), inãtuseam (i-nã-tu-seámŭ), inãtusitã (i-nã-tu-sí-tã), inãtusiri/inãtusire (i-nã-tu-sí-ri) – mi-acatsã inatea; mi fac foc di inati; lu-aurlu pri cariva cu multã inati; lj-am inati (nj-chicã, lj-u voi) a unui cã-nj fatsi un lucru tsi nu mi-arãseashti (shi nu para voi s-lu ved i s-lji zburãscu); yinãtusescu, gnãtusescu, nãrãescu, nãrescu, niriescu, arcedz, ariciuescu, agredz, timusescu, furtsuescu, furchisescu, ngindu, mi-aprindu (di inati), lisixescu, hulusescu, huljisescu, ahuljisescu, cãchiusescu, chicusescu, cãrtescu, turbu, turbedz
{ro: (se) înfuria, (se) supăra}
{fr: s’emporter, (se) facher, se mettre en colère, bouder}
{en: infuriate, make angry; get sorry }

§ inãtusit (i-nã-tu-sítŭ) adg inãtusitã (i-nã-tu-sí-tã), inãtusits (i-nã-tu-sítsĭ), inãtusiti/inãtusite (i-nã-tu-sí-ti) – tsi lu-ari acãtsatã inatea; lj-am inati a unui (tr-atseali nivruti tsi nj-ari faptã); nj-ari inati (tr-atseali nivruti tsi lj-am faptã); yinãtusit, gnãtusit, nãrãit, nãrit, niriit, arceat ariciuit, agrat, timusit, furtsuit, furchisit, ngindat, apres (di inati), aprimtu, lisixit, hulusit, huljisit, ahuljisit, cãchiusit, chicusit, cãrtit, turbat
{ro: înfuriat, supărat}
{fr: emporté, fâché, mis en colère, boudé }
{en: infuriated made sorry (angry)}

§ inãtusiri/inãtusire (i-nã-tu-sí-ri) sf inãtusiri (i-nã-tu-sírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu un easti acãtsat di inati; atsea tsi s-fatsi cãndu un lj-u va a altui tr-atseali tsi lj-ari faptã; yinãtusiri, gnãtusiri, nãrãiri, nãriri, niriiri, arceari, ariciuiri, agrari, timusiri, furtsuiri, furchisiri, ngindari, aprindiri (di inati), lisixiri, hulusiri, huljisiri, ahuljisiri, cãchiusiri, chicusiri, cãrtiri, turbari
{ro: acţiunea de a (se) înfuria, de a (se) supăra; înfuriare, supărare}
{fr: action de se mettre en colère, de (se) fâcher}
{en: action of infuriating someone, of getting angry, of making someone sorry}

§ yinãtusescu (yi-nã-tu-sés-cu) vb IV yinãtusii (yi-nã-tu-síĭ), yinãtuseam (yi-nã-tu-seámŭ), yinãtusitã (yi-nã-tu-sí-tã), yinãtusi-ri/yinãtusire (yi-nã-tu-sí-ri) – (unã cu inãtusescu)

§ yinãtusit (yi-nã-tu-sítŭ) adg yinãtusitã (yi-nã-tu-sí-tã), yinãtusits (yi-nã-tu-sítsĭ), yinãtusiti/yinãtusite (yi-nã-tu-sí-ti) – (unã cu inãtusit)

§ yinãtusiri/inãtusire (yi-nã-tu-sí-ri) sf yinãtusiri (yi-nã-tu-sírĭ) – (unã cu inãtusiri)

§ gnãtusescu (gnã-tu-sés-cu) vb IV gnã-tusii (gnã-tu-síĭ), gnãtuseam (gnã-tu-seámŭ), gnãtusitã (gnã-tu-sí-tã), gnãtusiri/gnãtusire (gnã-tu-sí-ri) – (unã cu inãtusescu)
ex: multu-l gnitãsii

§ gnãtusit (gnã-tu-sítŭ) adg gnãtusitã (gnã-tu-sí-tã), gnãtusits (gnã-tu-sítsĭ), gnãtusiti/gnãtusite (gnã-tu-sí-ti) – (unã cu inãtusit)

§ gnãtusiri/gnãtusire (gnã-tu-sí-ri) sf gnãtusiri (gnã-tu-sírĭ) – (unã cu inãtusiri)

§ nãirescu (nã-i-rés-cu) (mi) vb IV nãirii (nã-i-ríĭ), nãiream (nã-i-reámŭ), nãiritã (nã-i-rí-tã), nãiriri/nãirire (nã-i-rí-ri) – (unã cu inãtusescu)
ex: di fatsiri nu-am ni limbã, nitsi gurã sã zburãscu, ma la tuts lã spun sã shtibã, cusurli-a lor shi nu s-nãirescu (angucitoari: yilia); tuts tu mini mutrescu, si-arisescu, nu si-arisescu, pri mini nu s-nãirescu (angucitoari: yilia); canda-arãd, canda s-nãirescu (ahuljisescu, cãchiusescu); amirãlu s-nãiri (lu-acãtsã inatea)

§ nãirit (nã-i-rítŭ) adg nãiritã (nã-i-rí-tã), nãirits (nã-i-rítsĭ), nãiriti/nãiriti (nã-i-rí-ti) – (unã cu inãtusit)
ex: nãirit (cu inati), el mutã oala; s-toarnã nãirit (cãchiusit) foc arbineslu; nãiritlu (chicusitlu) ncãceri scoati

§ nãiriri/nãirire (nã-i-rí-ri) sf nãiriri (nã-i-rírĭ) – (unã cu inãtusiri)
ex: strigã cu nãiriri (arceari, amãnii)

§ nãrãescu (nã-rã-ĭés-cu) (mi) vb IV nãrãii (nã-rã-íĭ), nãrãeam (nã-rã-ĭámŭ), nãrãitã (nã-rã-í-tã), nãrãiri/nãrãire (nã-rã-í-ri) – (unã cu inã-tusescu)
ex: s-nãrãirã (lj-acãtsã inatea, inãtusirã) multu; mi nãrãii astãndzã; lji sã nãrãi unãoarã; cãtse ti nãrãeshti ashi?

§ nãrãit (nã-rã-ítŭ) adg nãrãitã (nã-rã-í-tã), nãrãits (nã-rã-ítsĭ), nãrãiti/nãrãiti (nã-rã-í-ti) – (unã cu inãtusit)

§ nãrãiri/nãrãire (nã-rã-í-ri) sf nãrãiri (nã-rã-írĭ) – (unã cu inãtusiri)

§ niriescu (ni-ri-ĭés-cu) (mi) vb IV niriii (ni-ri-íĭ), niriam (ni-ri-ĭámŭ), niriitã (ni-ri-í-tã), niriiri/niriire (ni-ri-í-ri) – (unã cu inãtusescu)
ex: nji si nirii cã-lj dzãsh aesti zboarã; nu ti niirea cã mini ti voi; s-nirii cã-lj lo culaclu

§ niriit (ni-ri-ítŭ) adg niriitã (ni-ri-í-tã), niriits (ni-ri-ítsĭ), niriiti/niriiti (ni-ri-í-ti) – (unã cu inãtusit)
ex: lasã-l tora, cã easti niirit; mini lu mbunai, cã eara niriit

§ niriiri/niriire (ni-ri-í-ri) sf niriiri (ni-ri-írĭ) – (unã cu inãtusiri)

§ nãrescu (nã-rés-cu) (mi) vb IV nãrii (nã-ríĭ), nãream (nã-reámŭ), nãritã (nã-rí-tã), nãriri/nãrire (nã-rí-ri) – (unã cu inãtusescu)
ex: mi fats ca s-mi nãrescu (nãirescu)

§ nãrit (nã-rítŭ) adg nãritã (nã-rí-tã), nãrits (nã-rítsĭ), nãriti/nãriti (nã-rí-ti) – (unã cu inãtusit)

§ nãri-ri/nãrire (nã-rí-ri) sf nãriri (nã-rírĭ) – (unã cu inãtusiri)

§ inrãescu (in-rã-ĭés-cu) (mi) vb IV inrãii (in-rã-íĭ), inrãeam (in-rã-ĭámŭ), inrãitã (in-rã-í-tã), inrãiri/inrãire (in-rã-í-ri) – (unã cu inãtusescu)

§ inrãit (in-rã-ítŭ) adg inrãitã (in-rã-í-tã), inrãits (in-rã-ítsĭ), inrãiti/inrãiti (in-rã-í-ti) – (unã cu inãtusit)

§ inrãi-ri/inrãire (in-rã-í-ri) sf inrãiri (in-rã-írĭ) – (unã cu inãtusiri)

§ diznãirescu (diz-nã-i-rés-cu) (mi) vb IV diznãirii (diz-nã-i-ríĭ), diznãiream (diz-nã-i-reámŭ), diznãiritã (diz-nã-i-rí-tã), diznãiri-ri/diznãirire (diz-nã-i-rí-ri) – nj-treatsi inatea (nãirirea) tsi mi-avea acãtsatã
{ro: (se) des-supăra}
{fr: (se) défacher}
{en: lose one’s anger}
ex: s-vã diznãirits (s-vã treacã inatea)

§ diznãirit (diz-nã-i-rítŭ) adg diznãiritã (diz-nã-i-rí-tã), diznãirits (diz-nã-i-rítsĭ), diznãiriti/diznãiriti (diz-nã-i-rí-ti) – tsi lj-ari tricutã inatea (nãirirea)
{ro: des-supărat}
{fr: défâché}
{en: no longer angry}

§ diznãiri-ri/diznãirire (diz-nã-i-rí-ri) sf diznãiriri (diz-nã-i-rírĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu un s-diznãireashti
{ro: acţiunea de a (se) des-supăra}
{fr: action de (se) défacher}
{en: action of losing one’s anger}

§ diznirescu (diz-ni-rés-cu) (mi) vb IV diznirii (diz-ni-ríĭ), dizniream (diz-ni-reámŭ), dizniritã (diz-ni-rí-tã), dizniriri/diz-nirire (diz-ni-rí-ri) – (unã cu diznãirescu)

§ diznirit (diz-ni-rítŭ) adg dizniritã (diz-ni-rí-tã), diznirits (diz-ni-rítsĭ), dizniriti/diz-niriti (diz-ni-rí-ti) – (unã cu diznãirit)
ex: eara diznirit (eara cu inatea tricutã), cãndu ishi dit odã

§ dizniriri/diznirire (diz-ni-rí-ri) sf dizniriri (diz-ni-rírĭ) – (unã cu diznãiriri)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

marghiol

marghiol (mar-ghĭólŭ) adg marghioalã (mar-ghĭŭá-lã), mar-ghiolj (mar-ghĭóljĭ), marghioali/marghioale (mar-ghĭŭá-li) – cari (cu zboarã tsi nu suntu tamam dealihea, arãderi, minciunj, alãvdãri, etc.) caftã s-lu facã (s-lu culãchipseascã) pri un altu tra sã sh-agiungã el scupolu; maryiol, culãchipsitor, calpuzan, colac, tãrtor, arãditor, alãvdãtor, cumalindru, shiret, ponir, pispu, mãlãgar
{ro: linguşitor, şarlatan}
{fr: flatteur, séduisant, adulateur, filou, mariol, trompeur, charlatan}
{en: flatterer, deceitful, swindler, rascal, charlatan}
ex: tsi marghioalã (culãchipsitoari) sh-easti!

§ maryiol (mar-yĭólŭ) adg maryioalã (mar-yĭŭá-lã), maryiolj (mar-yĭóljĭ), maryioali/maryioale (mar-yĭŭá-li) – (unã cu marghiol)
ex: astãndzã hari la maryioali (poniri, mãlãgari)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã

nastãnga

nastãnga (nas-tắn-ga) adv – tsi easti di partea di cari s-aflã mãna astângã; astãnga
{ro: la stânga}
{fr: à gauche}
{en: on (to) the left (side)}
ex: di nastãnga shidea mushata mumã; cum esh ãn pãzari, yini nastãnga; lja-u nastãnga; unlu featsi nandreapta, alantu nastãnga; s-apucarits nastãnga, di-arãu va dats; dzãtsi marili, shi loarã nastãnga; shi nhipsi lirili di nastãnga (gepea di nastãnga) shi fuga acasã

§ astãnga (as-tắn-ga) adv – (unã cu nastãnga)
ex: oili freadzirã astãnga; ljau astãnga; unã cali apucã andreapta, alantã acatsã astãnga

§ stãnga (stắn-ga) adv – parti dit zburãrea “a stãnga”, scriari neaprucheatã tu-aestu dictsiunar; vedz astãnga

§ nastãngu (nas-tắn-gu) adg nastãngã (nas-tắn-gã), nastãndzã (nas-tắn-dzã), nastãndzi/nastãndze (nas-tắn-dzi) – (lucrul) tsi s-aflã nastãnga di cariva i tsiva (ca mãna nastãngã, bunãoarã, tsi s-aflã nastãnga di truplu-a omlui); astãngu, stãngu;
(expr:
1: nastãngul sm = ciciorlu, ocljul, etc. nastãngu;
2: nastãnga sf = mãna nastãngã;
3: hiu nastãngu = fac lucrili cu mãna nastãngã; nu hiu driptaci; hiu stãngaci (stãngar, vãncu, zervu)
{ro: stâng}
{fr: gauche}
{en: left}

§ astãngu (as-tắn-gu) adg astãngã (as-tắn-gã), astãndzã (as-tắn-dzã), astãndzi/astãndze (as-tắn-dzi) – (unã cu nastãngu)
ex: si-nj dizleagã-astãnga
(expr: mãna-astãngã); nj-featsi semnu cu-astãngul
(expr: ocljul astãngu); cu ndreapta
(expr: mãna ndreaptã) tãlja sh-cu-astãnga
(expr: mãna-astãngã) aduna; tini hii astãngu
(expr: stãngaci, zervu, vãncu)

§ stãngu (stắn-gu) adg stãngã (stắn-gã), stãndzã (stắn-dzã), stãndzi/stãndze (stắn-dzi) – (unã cu astãngu)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

pat5

pat5 (pátŭ) vb IV pãtsãi (pã-tsắĭ), pãtsam (pã-tsámŭ), pãtsãtã (pã-tsắ-tã), pãtsãri/pãtsãre (pã-tsắ-ri) – trag tsiva tsi nu mi-arãseashti dip (ghideri, cripãri, dureri, munduiri, etc.); nj-si fatsi tsiva; tihiseashti s-am (sã-nj yinã, sã-nj cadã, etc.) tsiva trã cari nu mi-ashtiptam; trag, tihiseashti;
(expr:
1: tsi-l pati? = (i) tsi s-fatsi; (ii) iu s-hibã?;
2: pat di nafoarã = hiu lãndzit di lãngoarea “epilepsii” shi fac dip canda intrarã dratslji tu mini; cad nafoarã; acãtsat di nafoarã;
3: atslji s-bat shi tarlji pat = s-dzãtsi atumtsea cãndu un stipseashti sh-altu (nistipsit) u pati, u tradzi;
4: vidzurã sh-pãtsãrã = trapsirã multi)
{ro: păţi, suferi; se întâmpla}
{fr: pâtir, souffrir, endurer; arriver, se passer}
{en: suffer (experience) something, endure; happens}
ex: tsi pãtsãsh (cum s-featsi, cum s-tihisi) di nu vinjish?; s-nu patã (tragã) dot sh-elj tsi pãtsã (trapsi) sh-el; lailji gionj, tsi-sh pãtsãrã! (cãti trapsirã); iu va s-hibã? ca tsi-l pati? (tsi s-featsi cu el? iu easti?); tsi-l pati (tsi s-fatsi, iu easti) di s-amãnã?; s-nu u patã arãulu (s-nu da arãulu di el); tsi ti pats, bre, hilj? (tsi s-fatsi cu tini? tsi ai, bre, hilj?); tsi ti pãtsãsh? (tsi trãxeashti? tsi s-featsi cu tini?); ea sh-cum tsi nã pati (tsi lãeatsã n-agudeashti); mãrilja, tsi vã pati? (tsi ghideri avets? tsi ambodyiu vã sta n cali?); tsi drac mi pati azã? (mi pidipseashti azã?); nu pati ghini (nu-lj njardzi lucrul ambar); cã vai patã (cã va li tragã); ea sh-ea tsi pat (ea sh-ea tsi trag, tsi-arãu astãhisii n cali); di cap li pati tuti (sh-li fatsi singur, easti stepsul a lui di li tradzi); vidzurã sh-pãtsãrã dratslji pãnã s-lu-alinã
(expr: trapsirã multi s-lu-alinã, lu-alinarã cu multã zori); tsi va s-pat (trag) un Dumnidzã shtii

§ pãtsãscu (pã-tsắs-cu) vb IV pãtsãi (pã-tsắĭ), pãtsam (pã-tsámŭ), pãtsãtã (pã-tsắ-tã), pãtsãri/pãtsãre (pã-tsắ-ri) – (unã cu pat5)
ex: cãti am pãtsãtã cu feata aestã, shi a groapãljei va s-u-aspun

§ pãtsãt (pã-tsắtŭ) adg pãtsãtã (pã-tsắ-tã), pãtsãts (pã-tsắtsĭ), pãtsãti/pãtsãte (pã-tsắ-ti) – tsi-ari traptã (faptã) un lucru tsi nu lu-arãseashti; tsi-lj s-ari tihisitã tsiva; traptu, tihisit
{ro: păţit, suferit; întâmplat}
{fr: qui a éprouvé des revers, qui a eu un mécompte; souffert, enduré; arrivé, passé}

{en: who has suffered (experienced) something, endured; happened}
ex: nvitsat i mash pãtsãtlu; tsiueashti ca di pãtsãt

§ pãtsãri/pãtsãre (pã-tsắ-ri) sf pãtsãri (pã-tsắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva pati tsiva; trãdzeari, tihisiri
{ro: acţiunea de a păţi, de a suferi; de a se întâmpla; suferinţă}
{fr: action de pâtir, de souffrir, d’endurer; d’arriver, de se passer; mésaventure, malaventure, souffrance}
{en: action of suffering, of enduring; of happening; misadventure, mishap, suffering}
ex: spusi ficiorlu tuti pãtsãrli; pãtsãrli-a meali, a cui s-li spun?; eara sor-sa tsi sh-aspunea pãtsãrli-a ljei, cãti sh-trapsi; ficiorlu shi spusi tuti derturli shi pãtsãrli a lui

§ nipãtsãt (ni-pã-tsắtŭ) adg nipãtsãtã (ni-pã-tsắ-tã), nipãtsãts (ni-pã-tsắtsĭ), nipãtsãti/nipãtsãte (ni-pã-tsắ-ti) – tsi nu-ari pãtsãtã; tsi nu-ari traptã un lucru tsi nu lu-arãseashti;
(expr: pãtsãi nipãtsãtili = trapshu multi, cum nu-ari trapsã vãrnu pãnã tora)
{ro: nepăţit}
{fr: qui n’a pas éprouvé des revers, qui n’a pas eu une mésaventure}
{en: who has not suffered (experienced) something}
ex: vai patã nipãtsãta
(expr: va tragã atsea tsi nu-ari traptã nitsiun om pãnã tora)

§ nipãtsãri/nipãtsãre (ni-pã-tsắ-ri) sf nipãtsãri (ni-pã-tsắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva nu pati tsiva
{ro: acţiunea de a nu păţi}
{fr: action de ne pas souffrir une mésaventure}
{en: action of not suffering (experiencing) something}

§ nipãtsãtã (ni-pã-tsắ-tã) sf nipãtsãti/nipãtsãte (ni-pã-tsắ-ti) sf pl [notã: ufilisit ma multu la plural] – lucri ahãntu slabi cã tsi sã pari cã nu li ari traptã vãrnu altu tu lumi
{ro: păţanie foarte rea, nepăţită de nimeni mai înainte}
{fr: malaventure, mésaventure, déconvenue}
{en: bad misadventure}
ex: nu s-ashtipta s-u patã nipãtsãta; cãti nu lã featsi mã-sa sã-lj tsãnã, s-nu s-ducã, cã vai patã nipãtsãta; vai patã nipãtsãtili (lucri tsi nu li ari pãtsãtã altu pãnã tora); s-u dãm iu-lj fu scriata, ta s-nu pãtsãm nipãtsãtili; astãndzã nj-pãtsãi nipãtsãtili

§ patimã (pá-thi-mã) sf patimati/patimate (pa-thí-ma-ti) –
1: faptã alipidatã sh-curagioasã (pãtsãtã, tihisiri, ugoadã) di-a omlui;
2: dureari mari aduchitã di trup i di suflit; pidimo, vasan, mundã, munduiri, tiranj, schingiu, zahmeti, zieti
{ro: aventură, accident; suferinţă}
{fr: aventure, accident; souffrance}
{en: adventure, accident; suffering}
ex: patimili (munduirli) a meali, mash Dumnidzã li shtii; tsi patimã (vasan) ai?

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn